پایان نامه بررسی تاریخچه کاروانسراهای آذربایجان در دوره صفویه    مربوطه  به صورت فایل ورد  word و قابل ویرایش می باشد و دارای ۱۶۰  صفحه است . بلافاصله بعد از پرداخت و خرید لینک دنلود پایان نامه بررسی تاریخچه کاروانسراهای آذربایجان در دوره صفویه    نمایش داده می شود، علاوه بر آن لینک مقاله مربوطه به ایمیل شما نیز ارسال می گردد

فهرست مطالب

چکیده
پیشگفتار
مقدمه ۱
شناخت و نقد و بررسی منابع ۵
فصل یکم ۱۲
نگرشی بر تاریخ سیاسی- اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی عصر صفویه ۱۳
۱-۱- تاریخ سیاسی ۱۳
۱-۲- تاریخ اجتماعی و فرهنگی ۱۹
۱-۳- تاریخ اقتصادی ۲۵
فصل دوم ۲۹
نگرشی برتاریخچۀ کاروانسراهای ایران ۳۱
۲-۱- معماری انواع کاروانسراها ۳۸
۲-۱-۱ کاروانسراهای مناطق کوهستانی ۳۹
۲-۱-۲ کاروانسراهای کرانه پست خلیج فارس ۴۰
۲-۱-۳ کاروانسراهای حیاط دار دشت از دوره صفویه تا عصر حاضر ۴۱
۲-۱-۳-۱ کاروانسراهای مدور ۴۱
۲-۱-۳-۲ کاروانسراهای چند ضلعی ۴۱
۲-۱-۳-۳ کاروانسراهای دو ایوانی ۴۲
۲-۱-۳-۴ کاروانسرا با تالار ستون دار ۴۲
۲-۱-۳-۵ کاروانسراهای چهار ایوانی ۴۲
۲-۱-۳-۶ کاروانسراهای با پلان متفرقه ۴۳
۲-۲ ویژگیهای کاروانسراهای ایران ۴۵
۲-۳ ویژگیهای ساختمان های وابسته به راه (کاروانسرا) ۴۹
۲-۳-۱ ساباط ۴۹
۲-۳-۲ رباط ۵۰
۲-۳-۳ کاربات ۵۰
۲-۳-۴ کاروانسرا ۵۰
۲-۳-۵ خان ۵۱
۲-۴ انواع کاروانسراها ۵۱
۲-۴-۱ کاروانسراهای شهری ۵۱
۲-۴-۲ کاروانسراهای شاهی ۵۴
۲-۴-۳ کاروانسراهای خصوصی ۵۹
۲-۴-۴ کاروانسراهای خیریه ۶۰
۲-۵ خصوصیات معماری کاروانسراها ۶۳
فصل سوم ۶۷
نگرشی بر کاروانسراهای ایران در عصر صفوی ۶۸
۳-۱ دورۀ پیش از شاه عباس ۷۰
۳-۲ دورۀ شاه عباس ۷۳
۳-۳ دورۀ جانشینان شاه عباس تا انقراض صفویه ۷۷
فصل چهارم ۷۹
کاروانسراهای آذربایجان در عصر صفوی ۸۱
۴-۱- کاروانسراهای آذربایجان شرقی ۸۱
۴-۲- کاروانسرای شاه عباسی گویجه بیل ۸۴
۴-۳- کاروانسرا و پل معروف به شاه عباس در جلفا ۸۶
۴-۴- کاروانسرای گیلک (تیکمه داش) ۸۹
۴-۵- کاروانسرای الخلج ۹۱
۴-۶- کاروانسرای جم ۹۲
۴-۷- کاروانسرای نره ۹۳
۴-۸- کاروانسرای جمال آباد ۹۴
۴-۹- کاروانسرای امامیه ۹۶
۴-۱۰- کاروانسرای شبلی ۹۷
۴-۱۱- کاروانسرای گردنه ایری ۱۰۰
۴-۱۲- کاروانسرای ونیار ۱۰۱
۴-۱۳- کاروانسرای پیام (مرند) ۱۰۲
۴-۱۴- کاروانسرای اردبیل ۱۰۲
۴-۱۵- کاروانسراهای آذربایجان غربی ۱۰۵
۴-۱۶- آثار و ابنیۀ عصر صفوی در درّۀ قطور ۱۰۷
۴-۱۷- کاروانسرای قطور (خان) ۱۰۷
۴-۱۸- کاروانسرای شاه عباسی ۱۰۸
۴-۱۹- کاروانسراهای زنجان ۱۰۹
۴-۲۰- کاروانسرای نیک پی ۱۱۰
۴-۲۱- کاروانسرای قره بلاغ ۱۱۲
۴-۲۲- کاروانسرای سنگی ۱۱۳
۴-۲۳- کاروانسرای قزوین ۱۱۴
۴-۲۴- سرای سعد السلطنه ۱۱۷
۴-۲۵- سرای وزیر ۱۱۷
۴-۲۶- سرای شاه (سرای رضوی) ۱۱۷
۴-۲۷- کاروانسرای محمّد آباد ۱۱۸
نتیجه گیری ۱۱۹
واژه های معماری کاروانسرا ۱۲۰
کتابنامه ۱۲۲
چکیده انگلیسی ۱۲۸
تصاویر ۱۳۱

کتابنامه :

۱-    الئاریوس، آدام، ۱۳۷۹، سفرنامه الئاریوس، ترجمه مهندس حسین کردبچه، انتشارات هیرمند، تهران،ج۲٫

۲-    اپهام پوپ، آرتور، ۱۳۶۳، معماری ایرانی، ترجمه مهندس رضا بصیری، انتشارات میر (گوتنبرگ)، تهران،

۳-    اپهام پوپ، آرتور، ۱۳۶۵، معماری ایران، ترجمه کرامت الله افسر، انتشارات یساولی.، تهران

۴-    احسائی، محمد تقی، ۱۳۸۱، یادی از کاروانسراها، رباط ها و کاروانها در ایران ، موسسه انتشارات امیرکبیر، تهران

۵-    افشار سیستانی، ایرج، ۱۳۶۹، نگاهی به آذربایجان شرقی ، انتشارات رایزن ، تهران، ج اول

۶-    افشار سیستانی، ایرج، ۱۳۸۱، نگاهی به آذربایجان غربی ، انتشارات ثامن الائمه (ع)، ، تبریز ج اول

۷-    براون، ادوارد، ۱۳۶۹، تاریخ ادبیات ایران از صفویه تا عصر حاضر ترجمه بهرام مقداری، انتشارات مروارید، تهران

۸-    بهرامی (دماوندی) اکرم، ۱۳۶۴، تبریز از دیدگاه سیاحان خارجی در قرن ۱۷ ، انتشارات وحید ، تهران

۹-    بینا، علی اکبر، ۱۳۴۲، تاریخ سیاسی و دیپلماسی ایران ، نشر دانشگاه تهران، تهران

۱۰-پرندی، اکبر، ۱۳۸۱، کاغذکنان درگذر تاریخ ایران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، تهران

۱۱-پروفسور مینورسکی، و، ۱۳۳۷، تاریخ تبریز، ترجمه عبدالعلی کارنگ، انتشارات کتابفروشی تهران، تهران.

۱۲-  پیرنیا، محمد کریم، ۱۳۷۴، آشنایی با معماری اسلامی ایران، تدوین غلام حسین معماریان، انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران.

۱۳-    پیرنیا، محمد کریم، افسر، کرامت الله، ۱۳۷۰، راه و رباط، انتشارات آرمین، تهران.

۱۴-    تاج بخش، احمد، ۱۳۷۲، تاریخ صفویه، انتشارات نوید، شیراز.

۱۵-  تاورنیه، ژان باتیست، ۱۳۳۶، سفرنامه تاورنیه، ترجمه ابوتراب نوری، با تجدید نظر کلی و تصحیح دکتر حمید شیرانی، انتشارات سنائی اصفهان، اصفهان.

۱۶-    ترابی طباطبایی، سیدجمال ۲۵۳۵، آثار باستانی آذربایجان، سلسله انتشارات انجمن آثار ملی تبریز،تبریز، ج ۲

۱۷-    ثبوتی، هوشنگ، ۱۳۷۷، تاریخ زنجان، انتشارات زنگان، زنجان.

۱۸-    جلالی عزیزیان، ۱۳۷۸، تاریخ مرند، ناشر: مؤسسه فرهنگی انتشاراتی گوهرسیاح، مشهد.

۱۹-    جوادی، آسیه، ۱۳۶۳، معماری اسلامی، انتشارات خوشه، تهران، ج۲

۲۰-    حاجی قاسمی، کامبیز، ۱۳۸۳، گنجنامه فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، انتشارات روزنه، تهران، ج۱۷٫

۲۱-    حافظ زاده، محمد، ۱۳۷۴، ارس در گذرگاه تاریخ، انتشارات نیا(نیمای سابق) تبریز

۲۲-    حافظ زاده، محمد، ۱۳۷۶، ارسباران درگذر حماسه و تاریخ، مأخذ: اژدهای هفت سر، انتشارات مهدآزادی، تبریز، ج اول

۲۳-    حیدری ، رضا، ۱۳۸۲، سیمای میراث فرهنگی آذربایجان غربی، ناشر:اداره کل آموزش انتشارات و تولیدات فرهنگی، تهران

۲۴-    دبیلوفردیه، ر، ۱۳۷۴، هنرهای ایران، ترجمه پرویز مرزبان، نشر فرزان، تهران

۲۵-  دلاواله، پتیرو، ۱۳۷۰، ترجمه دکتر شعاع الدین شفا، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی، تهران.

۲۶-    دولیه دلند، آندره، ۸۱۴ مورخ ۲۴/۶/۲۵۳۵، شاهنشاهی در کتابخانه ملی ایران، زیبایی های ایران، ترجمه دکتر محسن صبا.

۲۷-    دیباج، اسماعیل، ۱۳۴۰، آثار باستانی و ابنیه تاریخی آذربایجان ، انتشارات شورای مرکزی جشن شاهنشاهی ایران، تهران.

۲۸-    دیولافوآ، مادام،۱۳۶۱، سفرنامه دیولافوآ، ترجمه فره وشی (همایون سابق) ناشر: کتابفروشی خیام، تهران.

۲۹-    رئیس نیا، رحیم، ۱۳۷۹، آذربایجان در مسیر تاریخ ایران از آغاز تا اسلام، انتشارات مبنا، تبریز، ج۲

۳۰-    راوندی، مرتضی، ۱۳۵۶، تاریخ اجتماعی ایران، انتشارات امیرکبیر، تهران، ج۲

۳۱-    روملو، حسن بیگ،۱۳۸۴ ، احسن التواریخ، تصحیح دکتر عبدالحسین نوائی، انتشارات اساطیر، تهران، ج۲و۳٫

۳۲-    زنده دل، حسن، ۱۳۷۶، مجموعه راهنمای جامع ایران گردی (استان آ.ش)، نشر ایرانگردان، تهران

۳۳-    سانسون، ۱۳۴۶، سفرنامه سانسون، ترجمه تقی تفضیلی، نشر ابن سینا، تهران

۳۴-    سحاب، ابوالقاسم،۱۳۲۵، تاریخ زندگانی شاه عباس کبیر، ناشر: بنگاه مربی، تهران

۳۵-    سعیدیان، عبدالحسین، ۱۳۷۹، شهرهای ایران، انتشارات علم و زندگی، تهران

۳۶-    سلطان زاده، حسین، ۱۳۷۶، تبریز خشتی استوار در معماری ایران، انتشارات دفتر پژوهشهای فرهنگی ، تهران.

۳۷-  سیرو، ماکسیم، ۱۳۵۷، راههای باستانی ناحیه اصفهان و بناهای وابسته به آن ها، ترجمه مهدی مشایخی، انتشارات سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، تهران.

۳۸-  سیرو، ماکسیم،۱۹۴۴، کاروانسراهای ایران و ساختمان های کوچک میان راهها، ترجمه عیسی بهنام، انتشارات سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، تهران.

۳۹-    سیوری، راجر، ۱۳۷۴، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، نشر مرکز، تهران.

۴۰-    شاردن، ژان، ۱۳۳۶، سفرنامه شاردن، ترجمه محمد عباسی، انتشارات مؤسسه مطبوعاتی امیرکبیر، تهران، ج۱و ج۳و ج۴٫

۴۱-    صدرائی، علی، ۱۳۸۴، یادگارهای عصر صفوی در آذربایجان غربی، ناشر: گنجینه هنر، تهران

۴۲-    صفا، ذبیح الله، ۱۳۷۲، تاریخ ادبیات در ایران، انتشارات فردوسی، تهران، ج۵٫

۴۳-    طاهری، ابوالقاسم، ۱۳۸۰، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.

۴۴-    عالم پوررجبی، مسعود، ۱۳۸۳، میراث فرهنگی و گردشگری آذربایجان شرقی، انتشارات احساس، تبریز

۴۵-    فائقی، ابراهیم، ۱۳۷۵، آذربایجان در مسیر تاریخ، انتشارات چهر تبریز، تبریز. ج۲

۴۶-    فاضل، احمد، ۱۳۷۶، شاه عباس دوم صفوی و زمان او، ناشر: مؤسسه فرهنگی هنری ضریح، تهران.

۴۷-    فرهنگ جغرافیایی شهرستان های کشور، ۱۳۷۹، شهرستان ارومیه، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.

۴۸-    فریزر، جمیربیلی، ۱۳۶۴، سفرنامه فریزر، ترجمه منوچهر امیری، انتشارات توس، تهران.

۴۹-  فلاندن، اوژن، کست، پاسکال، ۱۳۷۵، معماری ایران از نگاه تصویر، پژوهش محمد علیدوست، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران.

۵۰-    فلسفی، نصرالله، ۱۳۵۸، زندگانی شاه عباس اول، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ج اول و دوم و سوم

۵۱-    قدیانی، عباس، ۱۳۸۴، تاریخ فرهنگ و تمدن در دوره صفویه، انتشارات مکتوب، تهران.

۵۲-  قزوینی، میرزا محمد طاهر وحید، ۱۳۸۳، تاریخ جهان آرای عباسی، مقدمه، تصحیح و تعلیقات سید سعید میرمحمد صادق زیرنظر دکتر احسان اشراقی، ناشر: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران.

۵۳-  کارری، جملّی، ۱۳۴۸، سفرنامه کارری، ترجمه حسین نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، انتشارات اداره کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی، تبریز.

۵۴-    کامبخش فرد، سیف الله، ۱۳۸۰، آثار تاریخی ایران، انتشارات تعاون سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران.

۵۵-    کیانی، محمد یوسف، ۱۳۶۶، معماری ایران دوره اسلامی، انتشارات ارشاد اسلامی، تهران.

۵۶-    کیانی، محمد یوسف، ۱۳۷۴، پایتخت های ایران، انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران.

۵۷-  کیانی، محمد یوسف، کلایس، والفرام، ۱۳۶۲، فهرست کاروانسراهای ایران، انتشارات سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، تهران، ج اول.

۵۸-    کیانی، محمد یوسف، کلایس، والفرام، ۱۳۷۳، کاروانسراهای ایران، انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور.

۵۹-  گلریز، سید محمد علی، ۱۳۱۵، مینو در یا «باب الجنه قزوین» تاریخ و جغرافیای تاریخی قزوین، انتشارات طه با همکاری مرکز نشر میراث فرهنگی قزوین، مصر. ج اول

۶۰-  لسترنج، گای، ۱۳۸۳، جغرافایی تاریخی (سرزمینهای خلافت شرقی) مترجم محمود عرفان، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.

۶۱-    لوئی بلان، لوسین، ۱۳۷۵، زندگانی شاه عباس، ترجمه دکتر ولی الله شادان، انتشارات اساطیر، تهران

۶۲-  لوسکایا، پیگوو .. (دیگران) ۱۳۵۴، تاریخ ایران در دوران باستان تا پایان قرن هیجدهم ترجمه کریم کشاورز، نشر پیام، تهران.

۶۳-    مجموعه آثار معماری سنتی ایران (دوره اسلامی) ۱۳۷۴، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران

۶۴-    مدرس، محمد باقر، ۱۳۷۳، شهر اوجان «بستان آباد» انتشارات اسلامی، تبریز.

۶۵-    مرکز اسناد ومدارک میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی، ۱۳۸۳

۶۶-    مرکز ثبت اسناد و میراث فرهنگی استان زنجان

۶۷-    مرکز ثبت اسناد و میراث فرهنگی استان قزوین

۶۸-    مشکور، محمد جواد، ۱۳۷۵، نظری به تاریخ آذربایجان، انتشارات کهکشان، تهران.

۶۹-    منشی، اسکندربیگ، ۱۳۷۷، عالم آرای عباسی، تصحیح دکتر محمد اسماعیل رضوانی، ناشر: دنیای کتاب، تهران، ج ۲و ۱٫

۷۰-    میراث ماندگار (مجموعه مصاحبه های سال اول و دوم کیهان فرهنگی، ۱۳۶۹، انتشارات کیهان، تهران

۷۱-    نقیب، سید محمد مسعود، ۱۳۷۹، خلخال و مشاهیر، ناشر: مهدآزادی تبریز

۷۲-    نوائی، عبدالحسین، ۱۳۷۲، تاریخ روابط خارجی ایران و اروپا، انتشارات ویسمن، تهران

۷۳-    نیکنام لاله، ایوب، ذوقی، فریبرز، ۱۳۷۴، تبریز در گذر تاریخ، انتشارات یاران، تبریز

۷۴-    ورجاوند، پرویز،۱۳۱۵، سرزمین قزوین، انتشارات راستی نو، تهران.

         چکیده

کاروانسراها از لحاظ فرم، مواد ساختمانی و کاربرد بسیار متنوعند. اینجانب در این پایان نامه سعی کرده ام به هر کدام از آنها به طور جداگانه بپردازم.

در فصل اول نگرشی بر تاریخ سیاسی – اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی عصر صفویه به صورت مختصر پرداخته شده است. فصل دوم شامل نگرشی بر تاریخچۀ پیدایش کاروانسراها و رباطهای ایران، می­باشد و  همچنین معماری انواع کاروانسراها است که شامل کاروانسراهای مناطق کوهستانی، کاروانسراهای کرانه پست خلیج فارس، کاروانسراهای حیاط دار دشت که کاروانسراهای اخیر خود به شش گروه کاروانسرا از نظر معماری تقسیم شده­اند. همچنین ویژگیهای کاروانسراهای ایران و ساختمان های وابسته به راه شامل رباط- کاربات – کاروانسرا و خان، انواع کاروانسراها و خصوصیات معماری آنها مورد بررسی و تفحص قرار گرفته است. فصل سوم شامل نگرشی بر کاروانسراهای ایران در عصر صفوی که به سه دوره پیش از شاه عباس، دوران شاه عباس و دوره جانشینان شاه عباس تا انقراض صفویه، مورد بررسی و مطالعه واقع شده است و در فصل چهارم و پایانی کاروانسراهای آذربایجان در عصر صفوی شامل کاروانسراهای آذربایجان شرقی، اردبیل، آذربایجان غربی، زنجان و قزوین به طور کلی از نظر معماری و موقعیت بنا مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته­اند.

پیشگفتار

از مهمترین یادگارهای گرانقدر تاریخ معماری ایران کاروانسرا است که پیدایش و موجودیت آن در سرزمین پهناور ایران، از گذشته بسیار دور آغاز شده و طی قرون متمادی به دلایل گوناگون اقتصادی، سیاسی، نظامی و مذهبی به تدریج توسعه و تکامل یافته است. در کشور ایران به علت قرار داشتن در شاهراه بازرگانی شرقی، غربی و نیز گسترش خاک از دیرباز به ایجاد راههای بازرگانی، نظامی و همچنین ساختن پلهای متعدد و تأمین امنیت کاروان و کاروانیان به دیدۀ عنایت نگریسته شده است. براساس شواهد مبتنی بر اسناد تاریخی، ایران در احداث جاده و کاروانسرا و ایجاد سیستم ارتباطات و خبررسانی پیشقدم بوده است.  به عقیده محققین، ایجاد و توسعۀ ساخت و ساز کاروانسرا در ایران از مهمترین دستاوردهای معماری ایرانی بویژه در دوره ایران اسلامی است که مطالعه و بررسی ویژگیهای گوناگون و متفاوت آن مؤید این نظریه است. تنوع ویژگیهای کاروانسراهای ایران شگفتی بر انگیز و اعجاب آور است. به طوری که با بررسی و مطالعه می توان دریافت که هر یک از این کاروانسراها با نقشه خاص خود ساخته شده است و از این جهت دو کاروانسرا با نقشه واحد و مشابه دیده نمی شود. بنیاد کاروانسراها در دورۀ ایران اسلامی بخش مهمی از معماری ایران را شامل بوده و کاروانسراهای متعددی با سبک و ویژگیهای متفاوت در شهرها، جاده های کوهستانی و حاشیه کویرها احداث شده است. آنچه مسلم است این پدیدۀ با ارزش معماری در رابطه با رونق تجارت شکل گرفته و عوامل دیگری نظیر کاربرد نظامی، اطلاع رسانی و … در توسعه و تکامل آن نقش داشته اند. به هر حال، احداث کاروانسرا در ایران سابقه ای بسیار طولانی داشته و ساخت آن در جاده های کاروان رو به منظور استراحتگاه و سرپناه در ادوار مختلف بویژه دورۀ اسلامی، از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. در این دوره معماری کاروانسراها از دیدگاه سبک و تنوع نقشه ها به اوج شکوفائی رسیده و در مسیر شهرها و روستاها، معابر کوهستانی و نواحی کویری، کاروانسرا و رباط های برون شهری و در مراکز اقتصادی و راسته بازارها، کاروانسراهای درون شهری با ویژگیهای متفاوت کاربردی احداث شده­اند. نمونه های بسیار زیبا و جالب توجهی از معماری این گونه بناها که در سرزمین پهناور ایران از کرانه های رود ارس تا سواحل خلیج فارس به یادگار مانده، معرف ذوق هنری و مهارت معماران، بنّایان و استادکارانی است که در ادوار مختلف و با توجه به نیازهای گوناگون با علاقه فراوان در طریق تحول، تکامل، زیبایی و گسترش کاروانسراها به جان کوشیدند. با توجه به این تنوع و زیبایی است که بسیاری از محقّقان و صاحب نظران هنر معماری کاروانسراهای ایران را مهمترین نشانه پیروزی و موفقیت معماری ایران به شمار آورده و استادکاران ایرانی را در ایجاد این گونه بناها، مبتکر و پیشقدم دانسته اند. کاروانسراهای ایران، علاوه بر ارزش هنری، از دیدگاه مسایل اجتماعی نیز حایز اهمیت فراوان بوده و شایستۀ مطالعه ای گسترده است. بسا که طی قرون سپری شده کاروانسراهای درون شهری و برون شهری که بارانداز و استراحت گاه کاروان ها و کاروانیان اقصی نقاط معمور آن روزگاران به شمار می آمدند، محل تعاطی و تعامل اندیشه ها و تبادل و تقابل آداب و رسوم اقوام و ملل مختلف بودند و بی تردید این تماس و تلاقی انسان ها و اندیشه های گوناگون، تأثیری شگرف بر زندگی مردم این مرز و بوم کهنسال داشته است و امروزه این بناهای فرسوده در چشم کسانی که شاید هرگز دوران آبادانی آنها را ندیده باشند به جواهراتی نفیس و تراش خورده می ماند که در میان کوه و دشت رها شده اند. گوهرهایی افتاده بر خاک. این پایان نامه از این روی گردآوری و نوشته شد تا نسل جوان به معنی واقعی کاروانسراها، رباط ها، کاروان ها و سرنوشت آنها در ایران پی برده و به سنت ها و آداب زندگانی نیاکان خویش در روزگاران گذشته آشنایی پیدا کنند و از مشکلات رفت و آمد پیشینیان هنگام مسافرت ها آگاهی یابند. در پایان روی سخن با اولیای امور است که در حفظ و نگهداری این آثار گرانقدر که در شُرف انهدام هستند بکوشند تا در فرصتی که برای مرمت آنها باقی است باز پیرایی شوند. این ابنیه تاریخی بویژه آندسته که در کنار شاهراه های آسیایی یا کنار شهرها قرار گرفته اند باید با وسایل کاروانی و مسافرتی امروزی و جدید تجهیز شوند تا رسم و شیوه باستانی موجب توجه جهانگردان خارجی و سیاحان داخلی قرار گیرد و الهام بخش مطالعات و بررسی های نو دربارۀ نقش و جایگاه این بناها در روابط دولت ها شده و به گونه­ای نو مورد استفاده قرار گیرند. برای تهیۀ این پایان نامه از روش کتابخانه ای و میدانی استفاده کرده ام. لذا از کارکنان کتابخانه های دانشگاه و شهرستان تبریز که واقعاً همکاری صمیمانه داشتند کمال تشکر را می نمایم. در بررسی های میدانی سعی شده است تا با گرفتن فیلم و عکس مطالب خود را کامل تر کنم. نهایتاً با مراجعه به ادارات میراث فرهنگی و گردشگری استان های مربوطه آخرین اطلاعات را بدست آوردم. در اینجا بر خود لازم می دانم که از همکاری های این عزیزان نیز کمال تشکر و سپاسگذاری را داشته باشم. اینجانب در تمام دوران دانش آموزی و دانشجویی تحصیل خود به واژه کاروانسرا و یا شاه عباسی توجه خاص داشتم و همیشه علاقمند بودم روزی دربارۀ آنها و این که چرا این بناها ساخته شده اند و مورد استفاده، مطالعه و تحقیق نمایم. همیشه یک سؤال ذهن مرا مشغول می کرد و آن اینکه آیا

۱- کاروانسراها در رشد اقتصادی، تجاری، فرهنگی و ارتباطات سیاسی تاریخ ایران مؤثر بوده­اند یا نه؟

۲- چه نیازی بود این همه سرمایه و هنر و آثاری که دور از شهرها و ظاهراً دور از دسترس مردم شهرها بودند انباشته شود؟

با توجه به سوالات ذکر شده محورهای کلیدی رسالۀ حاضر عبارتند از:

۱- نقش کاروانسراها در رشد ارتباطات داخلی و خارجی صفویان. ۲- تعیین موقعیت تجاری و اقتصادی کاروانسراها در آذربایجان. ۳- شناسایی کاروانسراهای دورۀ صفوی، بررسی پراکندگی و ویژگی­های معماری و هنری آنها.

مقدمه:

بناهای تاریخی هر کشور بخشی از شناسنامه فرهنگی و کارنامه مردمی است که در آن زندگی می کرده اند. هر چند برگ های زرّین این دفتر پر ارج پراکنده است اما از همین اسناد پراکنده می توان مطالبی گردآورد که در هیچ دیوان پرداخته ای نیامده است. از جالبترین مباحثی که در تاریخ معماری ایران شایان مطالعه و رسیدگی است چگونگی اساس و احداث کاروانسراها و رباط ها در ایران می باشد. این مهم تاکنون کمتر مورد بحث و بررسی قرار گرفته. غرض از این گفتار، شناسایی بناهای کوچک یا عظیمی است که با نام کاروانسرا، در دشتهای وسیع، گردنه کوه ها، کنار راه های قدیم با شبکه ارتباطی کشور، در پهنه ایران زمین ساخته شده اند.

پس از استقرار حکومت مرکزی در کشور که رفت و آمد زیاد مسافران به علت گسترش بازرگانی، بصورت کاروان های بزرگ تجاری درآمده بود، ایرانیان هوش فطری خود را به کار برده، کاروانسراها را به سبکی بنا کردند که حراست بنا محفوظ ماند و در ضمن آسایش مسافران نیز تأمین گردد و از تجاوز و حملات دزدان و راهزنان مصون بماند. حتی در زمان هخامنشیان ایستگاه هایی وجود داشت (هر چند اطلاع چندانی در این باره نداریم). و جاده ها تحت نظارت قرار می گرفت. در ادوار اولیه اسلامی پستهای مرزی مجهّز به استحکامات و وسائل دفاعی لازم در مقابل دشمنان برقرار شده بود که آنها را رباط نامیدند.

مسائل رفاهی نیز در این ابنیه مورد غفلت قرار نگرفته بود. زیرا علاوه بر گرمابه و آشپزخانه در بهترین این بناها معمولاً محرابی و گاهی اوقات منابع آب و همچنین اطاق های مجللی در بالای بام برای مسافران بلند پایه وجود داشت بعضی از این بناها که معمولاً با آجر پخته و سنگ درست شده بود با نقاشیهای دیواری تزئین شده بودند. این کاروانسراها اغلب نزدیک یا چسبیده به بقاع مشهور یا مدارس هستند و در شهرهای بزرگ همانند تبریز، اصفهان و قزوین نزدیک بازار یا متصل به پل های معروف قرار گرفته­اند. آنها نه تنها در شهرهای بزرگ تجاری ذکر شده واقع شده اند لیکن در مکانهای مناسبی میان مراکز عمده بازار برپا شده­اند به گونه­ای که ایران قرن هفدهم را اینگونه توصیف می­کنند: شهرها مانند دهکده­ای است که در آنجا به اندازه ای کاروانسرا زیاد است که عملاً چیزی دیگر غیر از آنها (کاروانسرا) وجود ندارد.

از دورترین ایام، روابط با غرب در زمینه های مختلف سیاسی، نظامی، تجاری و مذهبی وجود داشته است. این تماس ها و روابط قبلاً در میان یونانیان با هخامنشیان، پارتیان و ساسانیان با رومی ها وجود داشته است. ایران به لحاظ این که از یک سو سرزمینی رابط میان اروپا و آسیای صغیر و اراضی مدیترانه ای و از سوی دیگر رابط میان آسیای مرکزی، آسیای جنوب شرقی و خاور دور است از دیرباز در تجارت میان شرق و غرب شرکت داشته است. برای مثال جاده معروف ابریشم چین از خاک ایران می گذشت و حق عبور حاصل از این تجارت منبع درآمد پرسودی برای فرمانروایان ایران علی الخصوص در دورۀ صفوی بود. اقدامات اصلی شاه عباس در این دوره بیشتر در جهت توسعه تجارت و ایجاد روابط بازرگانی با ممالک خارجی بود لذا شاه عباس در آن زمان تسهیلات فراوانی را در اختیار تجار و بازرگانان قرار داد تا با امنیت خاطر کالای خود را از ایران به اروپا و سایر کشورهای جهان و بالعکس حمل کنند. پرتغالیها اولین دولت خارجی بودند که به ایجاد امپراطوری سیاسی و تجاری در خلیج فارس پرداختند. ایجاد و بنیاد کاروانسرا در زمان شاه عباس یکی از نمودهای قدرت و سلطنت او می باشد. کاروانسراهائی که در عصر شاه عباس اول بنا شده اند در مجموع براساس و شالوده ساختمان های پیشین است، جز آنکه غالباً ساختمان سردرها، پیش آمدگی داشته و توسعه یافته بود و بدین طریق به ابهت و عظمت بنا افزوده می شد و یا در موارد اندکی با عقب نشینی سردر از کنج دیوارهای طرفین حصار کاروانسرا، جلوخانی با شکوه پیش از سردر کاروانسرا پدید آمده که نمای خارجی کاروانسرا را از صورت خشکی و یکنواختی خارج ساخته و روح تازه ای بر پیکرۀ بنا دمیده است. ایالت آذربایجان در دوره خلافت همانند اواخر قرون وسطی و دورۀ ایلخانان اهمیت داشت. در زمان قدیم این ایالت از شاهراه بزرگ خراسان که از ایالت جبال (ماد) می گذشت بر کنار افتاده بود و این برکناری از این جهت نیز تشدید شده بود که بنا به قول مقدسی، در کوه ها و جلگه های مرتفع آن بیش از هفتاد زبان و لهجۀ مختلف تکلم می شد.[۱] در حالی که هیچ کدام از شهرهای آن ناحیه وسعت قابل توجهی نداشت. اما به مرور زمان شهرهای مختلف یکی پس از دیگری رو به ترقی رفت و مرکز آن آیالت گردید. در اوایل خلافت عباسیان شهر اردبیل و در اواخر دورۀ عباسیان تبریز در میان شهرهای آذربایجان مقام اول را پیدا کردند. اما بعد از هجوم مغول چندی مراغه این مقام را بدست آورد اما تبریز به زودی عظمت سابق خود را در اواخر ایلخانان باز یافت. ولی در اوایل عهد صفویه بار دیگر تنزل یافت و تحت الشعاع اردبیل واقع گردید. بعدها در قرن یازده هـ.ق که شاه عباس اول اصفهان را پایتخت تمام ایران قرار داد و اردبیل اهمیت خود را از دست داد بار دیگر در میان شهرهای آذربایجان شاخص شد و تاکنون مقام خود را حفظ نموده و بزرگترین شهر شمال باختری ایران به حساب می آید.[۲]

 در زمان شاه عباس کبیر ایران به پنج ایالت یا ناحیه اصلی تقسیم شده بود: فارس، خراسان، آذربایجان، گیلان و مازندران. ایالت آذربایجان، ماد شمالی و قسمتی از ارمنستان را شامل می شد و تا سرحد ترکیه امتداد داشت. این ایالت به پنجاه و پنج حوزه تقسیم شده بود و تبریز شهر مهم تجاری، مرکز آن بود. «سانسون» ایران را در زمان شاه سلیمان شامل ده ناحیه والی نشین دانسته که آذربایجان یکی از نواحی آن بوده است او می نویسد: «علاوه بر این والی ها، دوازده بیگلربیگی وجود دارد که بر ایالت تبریز، کرج، اردبیل، لار، مشهد، استرآباد، کرمانشاه، همدان، شوشتر، گنجه، شماخی و ایروان حکومت می کرده اند».[۳]

در زمان شاه محمد خدا بنده در ۹۹۶-۹۸۵ هـ.ق آذربایجان دارای بیگلر بیگی بود که مقر او در تبریز قرار داشت و ادارۀ سرزمین وسیعی را تا ناحیه شیروان، مغان، اران، ایروان و کردستان به عهده داشت. در پایان دورۀ صفوی بیگلربیگی تبریز شامل ناحیه ای بود که به غیر از آذربایجان امروزی و زنجان، سلطانیه، طالش و در آن سوی رود ارس، ناحیه قپان را نیز شامل می شد. [۴] تا ورنیه ضمن شرح وسعت ایران و ایالت های دوره صفوی از آذربایجان به همراه شیروان به عنوان شش ایالت صفویه یاد کرده است.[۵]

شناخت و نقد و بررسی منابع:

کاروانسراهای منطقه آذربایجان تاکنون به طور جداگانه تحقیق و بررسی نشده اند ولی در کتابهای مورخان و جهانگردانی مانند: محمد یوسف کیانی، والفرام کلایس، ماکسیم سیرو، پرفسور آرتور ابهام پوپ و سفرنامه های شاردن، تاورنیه و الئاریوس اطلاعاتی درباره کاروانسراها وجود دارد. برخلاف کاروانسراهای منطقه اصفهان که در منابع از آنها بیشتر یاد شده است کاروانسراهای آذربایجان حتی با وجود سالم بودن برخی از آنها مورد کم لطفی و بی توجهی واقع شده اند. در این پایان نامه سعی شده هر کدام از منابع به طور جداگانه مورد بررسی قرار گیرد.

احسن التواریخ:[۶]

از زندگانی این مؤلف هیچ گونه اطلاع دقیق و جامعی در دست نیست مگر آنچه خود بدان اشاره کرده و این اشارات پراکنده نیز در کمال اختصار و ایجاز است. وی خود را  حسن روملو و گاهی نبیرۀ امیر سلطان روملو معرفی می کند. امیر سلطان از سرداران مشهور قزلباش در دوره شاه اسماعیل صفوی و پسرش شاه طهماسب بود.

احسن التواریخ در دو جلد به قلم و تألیف حسن بیگ روملو چاپ شده. که جلد اول در زمینه تاریخ فرزندان تیمور که اصطلاحاً سلاطین تیموری» خوانده می شوند و جلد دوم همین کتاب از همین مؤلف در باره پادشاهان نخستین صفوی از اسماعیل و تهماسب و اسماعیل میرزا تا ورود شاه محمد خدابنده به قزوین (۹۸۵) هـ.ق می باشد. این منبع به دلیل اینکه کمتر به بناها و کاروانسراهای دوره صفویه پرداخته و بیشتر به ذکر مسایل تاریخی و جنگها و کوشش سپاهیان بیشتر توجه داشته و دیگر اینکه به دلیل نثر دشوار و سخت کمتر در این رساله مورد استفاده قرار گرفته است.

تاریخ عالم آرای عباسی:[۷]

تاریخ عالم آرای عباسی نوشته اسکندر بیگ منشی در سال (۱۵۶۰-۱۶۳۲) میلادی تالیف شده است. این کتاب گرچه بنا به عقیده براون «متونی سخت ملال آور و توانفرسا»[۸] دارد و از انبوه کلان جزئیات بی مایه و فقدان هر گونه وسعت دیدی یا طرح روشنی برخوردار است اما بنا به گفته راجر سیوری یکی از بزرگترین تاریخ­هایی فارسی می باشد.[۹] اسکندر بیگ همه جا نام یا نام های راوی یا راویان روایت را آورده است و در هیچ واقعه ای از آوردن نام راوی غفلت نکرده است. وی کذب روایاتی را که ما وراء عقل است و باورکردنی نیست با عباراتی نرم و لطیف بیان داشته است. داستان ملاقات امیر تیمور با سلطان علی سیاهپوش را به تفصیل شرح داده و در پایان یادآوری کرده است که این داستان را در هیچ جا ندیده و تا آنجا که ممکن بوده سعی در حقیقت و راستگویی داشته لذا باید به نوشته های او اعتماد کرد. بنا به گفته مصحح این کتاب دکتر محمد اسماعیل رضوانی تاریخ عالم آرای عباسی تنها امتیازی که دارد این است که سال شمسی را اساس قرار داده است اما این روش را دقیقاً تعقیب نکرده است. مثلاً از سال ۹۸۹ که سال جلوس شاه عباس بر حکومت خراسان است تا سال ۹۹۶ که سال جلوس وی  بر تخت سلطنت ایران زمین است، سالها را تعقیب نکرده و حوادث این هفت سال را پشت سر هم یک جا آورده است. مایه شگفتی است که وی متن نامه هایی که به پادشاهان و فرمانروایان جهان نگاشته شده و لابد یکی از محررین خود او بوده درج نکرده است وهمه جا خلاصه ای از مفهوم نامه را ذکر کرده است جز متن ترجمه یک نامه از پاپ.

سفرنامه تاورنیه:[۱۰]

تاورنیه یکی از بزرگترین سیاحان قرن هفده که در شناساندن ایران به بیگانگان و بخصوص فرانسویان سهم بسزایی داشته است. حقیقت بینی و موشکافی او به گونه­ای که در سفرنامه او بچشم می خورد چیزی است که ما را به تحسین واداشته است. تاورنیه مطمئناً ایران را بهتر از ایرانیان همزمان خویش شناخته است. زیرا در شش سفر طولانی که به ایران آمده، با نظری دقیق نسبت به همه امور از بزرگترین مسائل تا کوچکترین آنها توجه کرده و با صراحت و صداقت آنچه را دیده و در اطرافش گذشته به رشته تحریر درآورده است. بدون شک تاورنیه از سیاحان همزمان خود ارزش و اهمیت بیشتری دارد. زیرا امتداد مسافتها، مدت اقامتش در هر یک از این سفرها خیلی بیشتر از دیگران بوده است و حق تقدم او نسبت به جهانگردان آن زمان حتی شاردن او را برتر می سازد به علاوه در دوره ای اقدام به این سفر نمود که عظمت و جلال ایران به آخرین حد خود رسیده و هنر و صنعت ایرانی مراحل کمال خود را می پیموده است. همچنین شرح راهها، شهرها، دهات، گفتگوها و برخوردها و حوادث را با اسلوبی دقیق و همه جانبه و مبسوط بیان نموده است.او در همه سفرهایش نقاش مخصوص به همراه داشت که شاهکارهای معماری، نقشه شهرها، قلاع، پلها، البسه مخصوص ایرانیان و حتی مسائل ساده زندگی آن دوره را ترسیم نموده است از همه مهمتر آنکه تاورنیه نظیر بیشتر تاریخ نویسان نکوشیده است که تاریخ خود را تنها وقف جنگها و جدالها و تعریف شاهان بزرگ زمان خود کند بلکه عمیقاً جامعه ایران عهد صفویه و عادات و رسوم و افکار و عقاید آنها را شناخته و به ما نشان داده است. آداب و رسومی که در هیچ یک از کتب فارسی دوران صفویه حتی دوران ماقبل و بعد آن نیز نمی توان یافت. تاورنیه حقایق عینی خارجی را عریان و بی پرده در سفرنامه خود منعکس می نماید و همین روش است که سیاحان بعد از او دنبال کردند و در طول ۳۰۰ سال ایران را آنچنان که هست به جهانیان معرفی نمودند. تاورنیه نه تنها می کوشد شرح مسافرتها، راهها و حوادث زمان خود را بیان کند بلکه در این کتاب، کم و بیش به تاریخ گذشته ایران و کشورهای همجوار آن می­پردازد.  او دقیق ترین و مبسوط ترین نقشه جغرافیایی دوران صفویه را بدست می دهد و در ضمن ما را با جغرافیای اقتصادی، سیاسی آن عهد عمیقاً آشنا می سازد.