فهرست

مقدمه  ۱

فصل اول: ۴

کلیات وتعریف    ۴

معنی لغوی و اصطلاحی تبلیغ  ۵

تعریف تبلیغ در اسلام  ۸

واژه های مقابل تبلیغ دینی   ۱۰

۱propaganda- 11

۲Propagation- 12

۳Mission- 12

تبلیغ دینی وغیر دینی   ۱۳

نسبت تبلیغ وتربیت: ۱۵

ضرورت و جایگاه تبلیغ  ۱۷

۱-تبلیغ از منظر قرآن  ۱۸

دستور به پیامبران  ۱۸

۲-تبلیغ دینی ازمنظر معصومین (علیهم السلام) ۱۹

۳-تبلیغ از منظر علمای مسلمان  ۲۰

۴-ازدیدگاه  سیاست مداران  غیر مسلمان  ۲۲

تعریف انسان شناسی   ۲۳

معنای لغوی و اصطلاح شناسی: ۲۳

انواع انسان شناسی   ۲۴

انسان در اسلام  ۲۵

اهمیت و ضروت انسان شناسی قرآنی برای مبلغان  ۲۵

منظور از انسان شناسی در قرآن  ۲۸

اصول تبلیغ دینی براساس انسان شناسی درقرآن  ۳۰

فصل دوم  ۳۱

ویژگی های منفی انسان در قرآن و اصول تبلیغی مناسب با آن ها ۳۱

* اصول تبلیغ دینی با تأکید بر انسان شناسی در قرآن   ۳۲

* منظور از ویژگی های مثبت انسان در قرآن   ۳۳

فطرت چیست؟  ۳۴

نظریه قرآن کریم: ۴۰

ویژگی های فطرت: ۴۲

* عوامل رشد و شکوفایی فطرت   ۴۴

* پیروی از پیامبران   ۴۵

* پیروی از عقل: ۴۵

* موانع رشد فطرت   ۴۶

۱-هوای نفس : ۴۶

۲- دنیا گرایی: ۴۷

۳- شیطان: ۴۹

کرامت برای بشریت   ۵۱

* کرامت در صورت و سیرت   ۵۱

اقسام کرامت: ۵۲

اصول تبلیغی: ۵۳

الف:اصول تقویتی: ۵۴

۱- تقوا محوری: ۵۴

۲- ترویج روحیه شهادت طلبی   ۵۴

ب:اصول هشداردهنده  ۵۶

۱-  جلوگیری ازحرکت نزولی انسان به طرف بعد حیوانیت: ۵۶

۲-  هشدار دادن نسبت به عواقب مکر و نیرنگ نسبت به حق و اهل حق   ۵۶

خلیفه اللهی   ۵۷

در لغت و اصطلاح  ۵۷

علت خلیفه اللهی بودن انسان: ۵۹

اصول تبلیغی   ۶۰

اصول علمی   ۶۰

الف: اصل رهائی از طبیعت پیش از مرگ: (موت اختیاری) ۶۰

ب: تقدم تزکیه بر تعلیم برای دست یابی به اسماء الهی . ۶۱

ج: اصل دوری از غفلت: ۶۲

بصیرت   ۶۳

* تفاوت بصر و بصیرت   ۶۴

تفاوت نظر و رؤیت    ۶۶

اصول تبلیغی: ۶۷

*اصول تقویتی   ۶۷

۱- ذکر خدا به هر شیوه ممکن و در هر جا ۶۷

۲- بیان سیره علما و هم نشینی با آنها: ۶۸

۳- تفکر، تدبر و خردورزی در همه امور خصوصاً در دین خدا: ۶۸

۴- زهد و عدم دلبستگی به دنیا: ۶۹

۵- انس با قرآن و معانی و معارف آن  ۶۹

۶- تقویت اخلاص: ۷۰

اصل هشدار دهنده: ۷۱

غفلت: ۷۱

فصل سوم  ۷۲

الف: ویژگی های منفی انسان در قرآن: ۷۳

* اوصاف بیان کننده طبیعت    ۷۵

ضعیف بودن انسان: ۷۶

۱- شهوت جنسی: ۷۸

اصول تبلیغی مناسب    ۷۹

اصل عملی: ۸۰

۲- مال دوستی: ۸۲

اصول تبلیغی: ۸۲

اصل علمی: ۸۳

اصل عملی: ۸۴

۳- حب جاه و مقام  ۸۵

اصول تبلیغی: ۸۷

اصل علمی: ۸۷

اصل عملی: ۸۸

۱- هلوع: ۹۰

در لغت و اصطلاح  ۹۰

ویژگی های منفی حاصل از حرص مذموم: ۹۳

اصول تبلیغی با توجه به ویژگی هلوع  ۹۴

اصل عملی: ۹۷

۲- کم ظرفیت و خود محور: ۱۰۰

اصول تبلیغی مناسب   ۱۰۳

اصلی عملی: ۱۰۴

۳-  در مواجهه با اکرام نعمت ها و هنگام سختی ها و هنگام رفع بلاها عقیده اش متزلزل می شود. ۱۰۵

الف: ناامید در هنگام مواجهه با سختیها(قنوط و یئوس) ۱۰۵

ب: مغرور در هنگام دست یابی به نعمت بعد از سختی   ۱۰۶

ج: در هنگام وفور نعمت، از خدا کنار می کشد و در هنگام سختی ها دعاهای طولانی دارد. ۱۰۷

د: خودخواه در برابر نعمتها: ۱۰۸

ﻫ: کفور،سرمست و ناسپاس به هنگام دستیابی به نعمت ها: ۱۱۰

و: فخور بودن هنگام مواجهه با سلامتی، نشاط و سرزندگی   ۱۱۱

* اصول تبلیغی: ۱۱۲

اصول علمی : ۱۱۳

اصول عملی تبلیغی   ۱۱۵

* ایثار هنگام نعمت و شکر هنگام سختی(فتوّت)  ۱۱۶

۴- مجادله کننده: ۱۱۷

۵- عجول بودن  ۱۲۱

اصول تبلیغی:  ۱۲۲

اصول علمی:  ۱۲۳

آگاهی دادن مخاطبان به حقیقت عجله و پیامدهای آن  ۱۲۳

الف:عجله در دفع شر  ۱۲۳

ج:تثبت وتانی در امور مادی وغیر عبادی   ۱۲۴

۱- ناسپاس بودن (کنود) ۱۲۵

اصول تبلیغی: ۱۲۷

اصل علمی: ۱۲۷

۲- طغیانگر: ۱۲۹

عوامل طغیان  ۱۳۳

مصادیق طغیان: ۱۳۴

اصول تبلیغی: ۱۳۴

اصول علمی: ۱۳۵

۱- توجه و اگاهی دادن مخاطب به علم الهی: ۱۳۵

۲- احساس نیاز به خدا: ۱۳۵

۳- یاد آخرت و عذاب های آن: ۱۳۶

۴- تزکیه و خودسازی   ۱۳۶

۵- توجه به ضعف خود: ۱۳۶

۶- توجه به عواقب بد طغیان: ۱۳۷

اصول عملی: ۱۳۸

۱- استقامت در برابر دستورات خدا و رسولش و اهل بیت(علیهم السلام): ۱۳۸

۲- تواضع در همه رفتارهای فردی، اجتماعی   ۱۳۸

۳- مداومت بر نماز: ۱۳۸

۳- غفلت  ۱۳۹

* علائم غفلت    ۱۴۱

اصول تبلیغی: ۱۴۳

اصول علمی: ۱۴۳

اصول عملی: ۱۴۴

۱- توصیه به عبرت گرفتن از تاریخ. ۱۴۴

۲- استمرار و دوام ذکر: ۱۴۴

۳- نماز با حضور قلب    ۱۴۴

۴- تفکر در امور خیر: ۱۴۵

۵- تغییر محیط: ۱۴۵

۶- یقظه و بیداری   ۱۴۵

فصل چهارم  ۱۴۷

پیشنهادات:  ۱۵۰

معنی لغوی و اصطلاحی تبلیغ

«تبلیغ، بلاغ و ابلاغ» سه واژه اند ازیک ریشه به معنی «رسانیدن» است.

راغب در المفردات فی غریب القرآن می گوید:«البلوغ و البلاغ، الانتها الی اقصی المقصد و المنتهی، مکانا کان او زمانا او امرا من الامور المقدره… و یقال بلغته الخبر و ابلغته: مثله،و بلغته اکثر، قال تعالی:«ابلغتکم رسالات ربی…» [۱]

بلوغ یعنی رسیدن به نهایت مکانی یا زمانی، یا امری از اموری که مفروض می شود وچه بسا از آن به نزدیک شدن به نهایت تعبیر می شود؛ اگرچه به آ ن نهایت نرسید.در این بیان، دو معنا برای بلوغ ذکر شده است.

۱٫رسیدن به اقصی المقاصد و حد نهائی برای شیء؛ که به نظر می رسد هرکجا قرآن از تعبیر «یبلغون»احزاب/۳۹  استفاده کرده گاهی این معنا را اراده کرده است. یعنی ابلاغ راکاملا انجام
می دهند.

۲-رساندن به معنای عام، یعنی مطلق رساندن. مثلاً قرآن می فرماید.”وماعلی الرسول الاالبلغ“مائده /۹۹یعنی ای رسول! توفقط مکلف به رساندن پیام هستی وبیش ازاین از تو
نمی خواهیم.

باید توجه داشت که تبلیغ وابلاغ ،کمی تفاوت معنایی دارند وآن عبارت است از اینکه تبلیغ از باب تفعیل است و نوعی تثبیت و استمرار در رساندن پیام رابیان می کند،ولی ابلاغ به صرف گزارش پیام گفته می شود.[۲]

دراکثر لغت نامه های عرب، معنای تبلیغ را همین گونه تعریف کرده اند.

نکته قابل توجه این است که، در معنی تبلیغ« رساندن» یک امر فکری و نظری است و به عبارت دیگر در مورد رساندن یک پیام از واقعیت ها یا شیء خارج ازذهن، استعمال می شود. و هدف اصلی مبلغ این است پیام گیرنده، پیام راکامل دریافت کند وتحت تاثیر آن قرارگیرد.

به دلیل اهمیت فراوان «تبلیغ »در درهمه عرصه های زندگی انسانها؛ سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، دینی و حتی حیاتی، در مجامع علمی(دینی وغیر دینی) تعاریف زیادی از«تبلیغ» بیان شده است البته در این تحقیق، تعاریفی را که به نظر کامل تر، جامع تر و به اهداف ما نزدیکتر باشد را بیان می کنیم.

«تبلیغ در مفهوم کلی آن عبارتست از:رساندن پیام به دیگری از طریق برقراری ارتباط بمنظور ایجاد دگرگونی در بینش و رفتار او و بر سه عنصر اصلی پیام دهنده، پیام گیرنده و محتوای پیام مبتنی است».[۳]

در تحلیل وبررسی تعریف فوق باید گفت، مفهوم (رساندن)که کلی است و یا مفهوم
(رساندن پیام )که کلی محدود تراست اگرچه شرط لازم تبلیغ است اما شرط کافی نیست چرا که مواردی را می توان نام برد که رساندن پیام است اما نمی توان آن را مصداق  تبلیغ نامید.چند مورد رابه عنوان مثال ذکر می کنیم.

 وحی؛ که رساندن پیام به قلب پیامبران از طریق فرشته، در خواب یا مستقیم از جانب خداوند می باشد، هرگز مصداق تبلیغ نیست.

تله پاتی یاهیپنوتیزم؛ که انتقال افکار است، که بدون هیچ اختیار طرف مقابل صورت می گیرد را نمی توان تبلیغ اصطلاحی نامید.

قید «ایجاد ارتباط» و کاربرد ابزار وقتی به تعریف افزوده می شود، کلی یادشده را باز محدود کرده و تنها شامل مواردی می شود که نوعی ارتباط طبیعی وچهره به چهره میان پیام دهنده و پیام گیرنده، برقرارشود تا عنوان تبلیغ مصداق پیدا کند.

وقتی قید بعدی ،«دگرگونی فکر و اعتقاد و رفتار پیام گیرنده» رادر تعریف اضافه می کنیم، باز هم کلی محدودتر گشته و تعریف اصطلاحی را کامل تر می کند. و مواردی را که صرف رساندن پیام منظور است، مانند پیک ونامه رسان،  اس ام اس وایمیل کردن و…را خارج می کند و تنها شامل مواردی می گردد که پیام دهنده با هدف دگرگون سازی افکار و رفتار و گرایشات مخاطب، ابلاغ پیام نماید. باتحلیلی فوق متوان ای تعریف را یکی ازتعاریف قابل قبول دانست.

«نکته ای که تاکید برآن بی مورد نیست این است که: در تبلیغ صرف رسانیدن یک ایده منظور نیست؛بلکه «اقناع یا ترغیب» در تبلیغات نهفته است. اگر موارد مختلف تبلیغات، خواه دینی یا سیاسی و یا اقتصادی و غیره را، در نظر بگیریم، بدون تردید بدینجا می رسیم که هدف
پیام رسان تنها ادای یک پیام نیست، بلکه مبلغ می کوشد؛ مخاطب خویش را قانع ساخته و به هدف مورد نظر مایل گرداند و احساس و گرایش او را برانگیزاند، خواه عنصر تبلیغ گر، به آن محتوا مومن باشد یا نباشد.»[۴]

بعضی از تعاریف به جنبه (هدف )در تبلیغ اهمیت بیشتری قائلند.

«جمیع اقدامات موثر در عقیده، تصور و تصمیم گیری فرد فرد انسانها یا گروهی از انسانها یا گروهی از انسانها را می توان تبلیغ گفت بشرطی که انسان یا انسانها مشتاقانه بسوی هدفهایی که برای آنها تبلیغ شده است کشانیده شوند.»[۵]

و در تعریفی دیگر:

«تبلیغ عبارت است از روش یا روش‌های بهم پیوسته (در غالب یک مجموعه) برای بسیج و جهت دادن نیروهای اجتماعی و فردی از طریق نفوذ در شخصیت، افکار و عقاید و احساسات آن‌ها جهت رسیدن به یک هدف مشخص که این هدف ممکن است سیاسی، نظامی، فرهنگی و … مشروع و نامشروع باشد.»[۶]

برخی اندیشمندان، درتعریف اصطلاحی تبلیغ، مفهوم «آموزش »رابیان کرده اند.

در این خصوص تعریف ذیل قابل ملاحظه است:

«تبلیغ در بهترین و اصولی‌ترین شکل آن یک فعالیت آموزشی است که به منظور نشر دانش و آگاهی‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بشر ارزش‌ها و سجایای اخلاقی صورت می‌گیرد … در تبلیغات،‌ گذشته از انتقال پیام از پیام دهنده به پیام گیرنده که در حقیقت یک حرکت آموزشی وجود دارد، مسأله‌ی تعمیق پیام در جامعه‌ی پیام گیرندگان و در نتیجه بسیج افکار عمومی نیز مطرح است که تحت عنوان «تنفیذ» مورد دقت قرار خواهد گرفت.»[۷]

تعریف تبلیغ در اسلام

اسلام به عنوان دین خاتم، مدعی است صاحب جامع ترین کتاب آسمانی است که درآن  برنامه هدایت انسانها، به سعادت دنیوی واخروی (ابدی)کاملا بیان شده است:ذالک الکتاب لاریب فیه هدی للمقین( بقره/۲و۳) اسلام وقرآن رسالت همه انبیا واولیا رارساندن این برنامه هدایت(دین) به بشریت می داند. بنابراین تبلیغ دراسلام معنای خاص ومطابق با آموزه های خود دارد و باید همه شرایط و اهداف آن مد نظر باشد؛ تا تبلیغ حاصل شود و به صرف بیان آموزه های دین ولو از یک عالم دینی شنیده شود تبلیغ گفته نمی شود.

درآثار اندیشمندان اسلامی، تعاریف زیادی مطرح شده است که به برخی اشاره می کنیم.

رئیس دانشکده‌ی تبلیغ اسلامی قاهره در تعریف تبلیغ اسلامی می‌گوید:

العلم الذی به تعرف کافه المحاولات الفنیه المتعدده الرامیه الی تبلیغ الناس الاسلام بماحوی من عقیده و شریعه و اخلاق[۸]

دانشی که به وسیله‌ی آن کلیه‌ی تلاش‌های هنری در جهت ابلاغ محتوای اعتقادی و تشریعی و اخلاقی اسلام به مردم شناسایی می‌شود.

در تعریف دیگر

 تبلیغ اسلامی عبارت است از: «رساندن پیام الهی به شیوه‌ی روشنگرانه از طریق ایجاد ارتباط و تشویق به پذیرش محتوای مورد نظر با استفاده از ابزارهای مشروع هر عصر.»[۹]

امام خمینی(قدس سره) اسلام شناس و بزرگترین رهبر جهان اسلام در قرن حاضر در تعریف تبلیغ می گوید: تبلیغ که همان شناساندن خوبی ها و تشویق به انجام آن و ترسیم بدی ها و نشان دادن راه گریز از آن است، ازاصول بسیار مهم اسلام به شمار می رود(صحیفه امام ج۲۱ص۳۳۹)

مقام معظم رهبری:تبلیغ دراسلام یعنی رساندن حقایق اسلام به دنیا

شهید مطهری:«تبلیغ به همان معنای صحیح وواقعی، رساندن و شناساندن یک پیام به مردم است، یا به عبارت دیگرآگاه ساختن، معتقد کردن و متمایل نمودن مردم به یک پیام است.»[۱۰]

در تبلیغ اسلامی شرایط خاصی مد نظر است:

الف)انگیزه های الهی ووظیفه محوری

ب)مبلغ ازخودش پیامی ندارد واو موظف به رساندن پیام دین است بدون هیچ کم وکاستی.

ج) مبلغ باید حتی الامکان بر پذیرش پیام اصرار بورزد مگر مواردی که خود دین فقط ابلاغ را وظیفه مبلغ می داند.

د)در تبلیغ اسلامی،ابزارها نیز باید مشورع ومورد تایید دین باشد.

« تبلیغ؛ یعنی گزینش بخشی از معارف دینی که متناسب با نیاز مخاطب باشد و بیان آن به گونه‌ای که  متناسب با تأثیرپذیری و درک مخاطب باشد و برای این‌که مخاطب انگیزه عمل پیدا کند باید ایمان ـ به عنوان مادر انگیزه‌ها ـ در او تقویت شود.»[۱۱]

اگرچه از تبلیغ اسلامی یا دینی تعریف زیادی شده اما تعریفی که مورد نظر ماست وبا اهداف ما در این تحقیق هم خوانی دارد تعریف علامه شهید مطهری و تعریف آخری است چرا که به انتخاب محتوای مناسب  با توجه به نیاز مخاطب  تاکید بیشتری دارند.

واژه های مقابل تبلیغ دینی