اکوتوریسم چیست ؟
نوشته های زیادی دربارۀ اکوتوریسم تحریر شده ولی هنوز در مورد معنی آن یک وفاق عمومی حاصل نشده است . از آنجایی که فعالیت های مرتبط با آن به اشکال و طرق مختلفی صورت می گیرد و لذت بردن از مناظر طبیعی بخشی از اهداف عموم گردشگران را شامل می شود ، با این حال ویژگی های کلی اکوتوریسم را می توان به شرح ذیل خلاصه نمود:
کلیۀ اشکال طبیعت محور گردشگری (Natur –based Tourism) که در آن انگیزۀ اصلی گردشگران مشاهده و قدرشناسی طبیعت و نیز فرهنگهای بومی و سنتی حاکم بر مناطق طبیعی است .
برخورداری از جنبه های آموزشی و تفسیر و تبیین علمی پدیده ها
اکوتوریسم عموماً ولی نه در همۀ موارد توسط متخصصین و کارشناسان برای گروه های کوچکی از مردم سازماندهی می شود و بدین ترتیب تشکل های کوچک و محلی را ایجاد می نماید . در این میان خارجی ها نیز تورهای متعددی را در ابعاد مختلف برای گروه های کوچکی از مردم در سطوح مختلف ترتیب داده و از این راه درآمد کسب می کنند.
اکوتوریسم اثرات منفی گردشگری را بر روی محیط های طبیعی و اجتماعی -فرهنگی به حداقل می رساند.
اکوتوریسم به طرق زیر حمایت از مناطق طبیعی را ترویج کرده و مورد حمایت قرار می هد .
درآمدها و فواید اقتصادی جوامع میزبان و سازمان ها و مسؤولین مربوطه را افزایش می دهد ولی از ترویج فرهنگ حفاظت از منابع طبیعی غافل نمی ماند.
فرصت های شغلی و درآمدزایی جایگزین را برای جوامع محلی ایجاد می کند.
در زمینۀ حمایت و حفاظت از منابع طبیعی و میراث فرهنگی آگاهی های افراد بومی ( میزبانان) و گردشگران ( میهمانان ) را افزایش می دهد.
در سالهای اخیر روشن شده است که علاوه بر موارد فوق ، اکوتوریسم باید موضوعات زیر را نیز مد نظر قرار دهد :
استفادۀ بهینه از زمین ( خرید، تصرف و یا اجاره داری زمین) و نحوۀ گسترش فعالیت های اکوتوریسمی توس جوامع میزبان
توجیه و تبیین مفهوم کلی مناطق حفاظت شده در جهت توجه بیشتر به مقولۀ تنوع فرهنگی و زیستی (Cultural & biological diversity) .
نیاز به توجه و مراقبت بیشتر به موضوعات فوق و قانونمندتر نمودن موارد بخصوص در مناطق حساس و آسیب پذیر.
توجه به رعایت ارزش ها ، هنجارها و قوانین و مقررات بومی و سنتی در مناطق مناسب برای اکوتوریسم .
۱-۳ . به مناسبت سال جهانی اکوتوریسم (۲۰۰۲)
در ماه جولای سال ۱۹۹۸ میلادی شورای اقتصادی و اجتماعی اروپا (ECOSOC) به مجمع عمومی سازمان ملل متحد پیشنهاد نمود که سال ۲۰۰۲ را به عنوان سال جهانی اکوتوریسم : (IYE International Year of Eeotounism) نامگذاری نمایند. این پیشنهاد به منظور تشویق همکاریهای بیشتر دولت ها و سازمان های منطقه ای و بین المللی و غیر دولتی در جهت دستیابی به اهداف بند ۲۱ قطعنامه ECOSOC در راستای توسعه و حفاظت از محیط زیست ارائه شد .
با درک اهمیت فزایندۀ اکوتوریسم ، مجمع عمومی سازمان ملل متحد در دسامبر ۱۹۹۸ این پیشنهاد را پذیرفت و بدین ترتیب سال ۲۰۰۲ به عنوان سال جهانی اکوتوریسم نامگذاری گردید. کمیسیون توسعۀ پایدار (CSD: Commission on Sustainable Development) و برخی دیگر از تشکل های بین المللی وابسته به سازمان ملل مانند سازمان جهانی جهانگردی (WTO:world Tourism Organization) با هم جهت نمودن دیدگاه های خود ، برای دستیابی به اهداف زیر فعالیت های خود را مجدداً نظم دیگری بخشیدند.
هدف از تعیین سال ۲۰۰۲ به عنوان سال جهانی اکوتوریسم عبارتند از:
افزایش آگاهی عمومی در بین تشکل های عمومی ، بخش خصوصی ، جوامع شهری و روستایی و بهره برداران ، در زمینۀ ظرفیت های اکوتورسیم هر مکان با توجه به موضوع مهم حفاظت از میراث طبیعی و فرهنگی در محیط های طبیعی و انسانی و بهبود بخشیدن به استانداردهای زندگی در این مناطق .
ترویج روش ها و فنون برنامه ریزی ، مدیریت و تنظیم و پایش اکوتوریسم برای تضمین کردن پایداری آن در دراز مدت و فراهم کردن زمینه های مناسب برای تبادل اطلاعات در زمینۀ اکوتوریسم.
۵-۱٫ مفهوم اکوتوریسم و تیپولوژی آن :
از تلاشهای متعددی که جهت تعریف اکوتوریسم صورت گرفته می توان سه عنصر اصلی را برای بیان مفهوم این واژه یافت (Blamey , 1997) اول اینکه محیط زیست طبیعی و عناصر متشکله آن مانند انواع معینی از گیاه یا جانور کانون اصلی این توجه هستند. ثانیاً اکوتوریسم در واقع فرآیند یادگیری و آموزش چیزهایی است که خود حاصل تعامل و برآیند اکوتوریست ها و محیط زیست های طبیعی هستند. بدین سبب اکوتوریسم از فعالیتهای اکوتوریسمی طبیعت محور که عمدتاً بی هدف اند مانند قدم زدن در زیر نور آفتاب و یا قایقرانی در دریا متفاوت می شود و بالاخره اینکه اکوتوریسم می بایست پایدار باشد. بر این اساس اکوتوریسم در واقع با عناصر متشکله طبیعت سر و کار داشته و توأم با یادگیری است و فرآیندی پایدار است . به عبارت دیگر اکوتوریسم شکلی از گردشگری طبیعت محور است که از جنبه های اکولوژیکی ، فرهنگی ، اجتماعی و اقتصادی پایدار بوده و در ضمن فرصت هایی برای حق شناسی ، قدر دانی ، آموزش و یادگیری از محیط زیست طبیعی و عناصر معین آن است . منظور از پایداری اکوتوریسم رعایت جنبه های حفاظتی توأم با قدردانی از پدیده های زیست محیطی و فرهنگی و آموزشی ، تدبیر و اندیشیدن در مورد آنهاست ( انجمن اکوتوریسم استرالیا ، ۱۹۹۲) .
ابعاد چهارگانه ای که در تعریف اکوتوریسم مورد توجه قرار می گیرند عبارتند از : ویژگیهای منطقۀ مورد بازدید ، اقدامات توریست ها، پدیدۀ مورد نظر و رفتار و حالت آن . منطقۀ مورد بازدید باید غیر پراکنده بوده و فرهنگ و طبیعت باید در کانون توجه قرار گیرد. به علاوه گردشگران با روشی غیر تخریبی ( یکی از اصول پایداری ) و توأم با ستایش و حق شناسی اجراء فوق را مطالعه نموده و چیزهایی را بیاموزند. پایداری (Sustainability) یعنی نوعی توسعه که در جریان آن می توان به نیازها و اهداف قطعی دست یافت بدون اینکه توانایی نسل های آینده در این جهت مورد تهدید قرار گیرد (Mekercher , 1993) و اکوتوریسم پایدار شکلی از گردشگری که در یک منطقه یا محدوده مورد بازدید در یک دوره زمانی نامعین قابل تداوم باشد(Bulter , 1993) .
اصولی که در این زمینه توسط بلانگی و دود (۱۹۹۳) ، مؤسسۀ جزیرۀ زمین (۲۰۰۳) و در زمینۀ مدیریت پایدار توریسم توسط برام ول و دیگران (۱۹۹۶) ارائه شده ، اکوتوریسم شکلی از گردشگری است که بیش از ظرفیت حیاتی یک منطقه (Carrying capacity) نبوده و جنبه های حفاظتی و توسعۀ پایدار را در بر گیرد. براساس عقاید آنها اکوتوریسم باید غیر مصرفی بوده و حد و حدود و چارچوب آن به وسیلۀ شکنندگی (Fragibility) محیط (طبیعت ، فرهنگ و جامعه ) مشخص می شود. اکوتوریسم باید از اقتصاد محلی حمایت کرده و مدیریت آن اخلاقی ، مدبرانه و پویا باشد.
در بیانیۀ نهایی اکوتوریسم که به مناسبت سال جهانی اکوتوریسم (۲۰۰) در کتاب موضوع پایداری اکوتوریسم مورد تأکید قرار گرفته و این تأکید اصول پایداری توریسم یعنی اثرات توریسم بر اوضاع اقتصادی ، اجتماعی و زیست محیطی را شامل می شود. بیانیۀ مذکور نکات زیر را نیز در بر می گیرد که بر اساس آن اکوتوریسم از نظر مفهومی از توریسم پایدار به معنای وسیع متمایز می گردد ( سازمان جهانی توریسم ، ۲۰۰۲) :
الف- فعالانه با حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی مرتبط می شود.
ب- در برنامه ریزی ، توسعه و اجرای سیاست های اکوتوریسمی جوامع بومی و محلی و بهبود شرایط زندگی آنها مد نظر قرار می گیرد.
ج- اهمیت میراث فرهنگی و طبیعی محل مورد بازدید به بازدیدکنندگان معرفی و تبیین می شود.
د- در توسعه و بسط اکوتوریسم همکاری و تعامل گروه های مختلف مؤثر است که از این میان می توان به چهار گروه عمده تر مانند گردشگران ، شرکت های گردشگری ( صنایع توریستی) ، مسئولین امر و مردم محلی اشاره نمود.
بررسی بیشتر منابع نشان می دهد که تعاریف اولیه اکوتوریسم عموماً به برجسته نمودن انگیزۀ درک و استفاده از ویژگیهای طبیعی استوار می باشند برای مثال Durst , Laarman طبق تعریفی از اکوتوریسم ، آن را نوعی گردشگری طبیعت محور(Natur – based) دانسته اند که طی آن گردشگران به خاطر یک یا شماری از ویژگی های تاریخ طبیعی به یک مکان جذب می گردند و انگیزه های این نوع مسافرت می تواند آموزشی، تفرجی و کسب هیجان باشد.
با الهام از تعریف فوق ، Goodwin گردشگری مبتنی بر طبیعت و اکوتوریسم را به صورت زیر مقایسه نموده است :
به اعتقاد او گردشگری مبتنی بر طبیعت همه انواع گردشگری متمرکز[۱] ، گردشگری با انگیزه های هیجان طلبی [۲] و گردشگری با پیامد خفیف [۳]را که در آنها انگیزۀ اصلی بهره برداری از طبیعت وحشی و دست نخورده همراه با گونه ها و زیستگاه های مبتنی بر طبیعت ، مسافرت به منظور کسب لذت از نواحی طبیعی بکر و مشاهدۀ نزدیک حیات وحش گیاهی و جانوری می باشد، اما در مقابل اکوتوریسم نوعی گردشگری طبیعی با پیامد خفیف می باشد، که در راستای پایداری گونه ها و زیستگاه های طبیعی هم به صورت مستقیم از طریق مشارکت در اقدامات و برنامه های حفاظتی و هم به صورت غیر مستقیم از طریق ایجاد درآمد برای جوامع محل و در نتیجه ایجاد انگیزه برای آنها در جهت حفاظت از میراثهای طبیعی فعالانه عمل می نماید.
طبق تعریف pierce & wallarce ، اکوتوریسم و اکوتوریست عبارت است از :
سفر به مناطق طبیعی تقریباً دست نخورده به منظور مطالعه و کسب لذت می باشد. اکوتوریست گردشگری است که خود را نسبت به تمامیت گونه های گیاهی و جانوری ، سرزمین و اکوسیستم های یک ناحیه به موازات جوامع محلی با تمامی نیازها و ویژگی های فرهنگی شان مسؤول می بیند. او مسافری است که عرصه های طبیعی را از دیدگاه جهانی ، خانه همه و از منظر محلی فقط خانه ساکنین آن می داند. Wallarce و pierce اعتقاد دارند که فعالیتهای گردشگری در صورت رعایت ۶ اصل زیر مصداق اکوتوریسم را می یابند:
التزام به انجام فعالیتهایی که کمترین پیامد منفی زیست محیطی را داشته باشد.
زمینه سازی برای افزایش آگاهی و درک طبیعت و ویژگی های فرهنگی که باعث می شود بازدیدکنندگان نسبت به حفظ عناصر طبیعی و خصوصیات فرهنگی احساس مسؤولیت بیشتری نمایند.
مشارکت در حفظ و مدیریت مناطقی که به طور قانونی مورد حفاظت قرار می گیرند و همچنین سایر نواحی طبیعی .
تقوویت مشارکت جوامع محلی در فرآیند تصمیم گیری مربوط به تعیین نوع و میزان فعالیتهای گردشگری .
ایجاد منافع مستقیم اقتصادی و همچنین درآمدهای مکمل برای جوامع محلی.
آموزش جوامع محلی نسبت به ارزشهای طبیعی محیط زندگی آنها.
۱-۷٫ اهداف اساسی اکوتوریسم و ویژگی های آن
در یک جمع بندی از تعاریف ارائه شده ، اهداف اساسی اکوتوریسم و ویزگی های آن را می توان به صورت زیر معرفی نمود:
الف: اهداف اساسی اکوتوریسم عبارتند از:
حفاظت از ویژگی های طبیعی
توسعۀ جوامع محلی
ب: ویژگی های اکوتوریسم عبارتند از:
مسؤولیت در حفظ تنوع زیستی
مشارکت در تأمین رفاه جوامع محلی
تقویت ویژگی های خرده فرهنگ ها
فراهم آوری فرصت های آموزشی و یادگیری
تقویت اشتغال زایی از طریق فعال نمودن تشکل های خرد در جذب اکوتوریست و ارائه خدمات مرتبط
التزام به مصرف کمتر منابع تجدید ناپذیر.
تقویت مشارکت های عمومی ( جوامع محلی ، مالکان ، بازرگانان و بخشهای دولتی).
به اعتقاد Ross & wall (1999) تعاریف محققین مختلف از اکوتوریسم می تواند در شکل شمارۀ ۱ تجسم یابد .
اغلب تصور می شود که اکوتوریسم یکی از زیر مجموعه های گردشگری مخاطره طلب می باشد. سازمان گردشگری کانادا ، گردشگری مخاطره طلب را فعالیتی می داند که برای گذراندن اوقات فراغت در مکانهای غیر معمول ، دورافتاده و مناطق وحشی بکر صورت می گیرد. این سازمان فهرستی از فعالیتهای مربوط به گردشگری مخاطره طلب را ارائه کرده است که عبارتند از:
مشاهدۀ طبیعت
مشاهدۀ حیات وحش ( تماشای پرندگان ، نهنگها و …)
تفریحات آبی ( کانو وکایاک )
تفریحات خشکی ( راهپیمایی و کوهنوردی)
تفریحات زمستانی ( سورتمه و اسکی )
تفریحات هوایی ( بالن سواری ، کایت ، فرود با چتر ) .
در نگاه اول شباهت زیادی بین فعالیتهای گردشگری مخاطره طلب و اکوتوریسم وجود دارد و در مجموع می باید تمایز بین گردشگری مخاطره طلب و اکوتوریسم در حوزۀ روانشناسی اجتماعی مورد بررسی قرار گیرد ، در این راستا (۱۹۸۵ ، Ewert ، ۱۹۹۲ ، Hall ، ۱۹۹۱ ،Fennell و ۱۹۹۰ ، (Eagles تمایل به خطر پذیری را وجه اساسی تمایز بین گردشگری مخاطره طلب و اکوتوریسم می دانند.
۱-۸-۱٫ گردشگری مبتنی بر طبیعت :
گردشگری مبتنی بر طبیعت بخش به سرعت رشد یابنده ای در نظام بازار جهانی گردشگری می باشد . مکانهای هدف این نوع از گردشگری ، عمدتاً پارک های ملی ، ذخیره گاه های حیات وحش ، سیماهای طبیعی جذاب و تماشایی و مناطق بکر و دست نخورده می باشد .
گردشگری مبتنی بر طبیعت ، صنعت صادراتی بسیار مهمی در جهان می باشد. در جوامع غربی ، مسافرت به منظور تجربه طبیعت وحش دارای قدمت طولانی بوده و پدیده ای است که مورد اقبال زیادی واقع شده است . نخستین برنامه ریزی های صورت گرفته در جهت پاسخگویی درخور به این نیاز در ایالات متحده با طراحی پارک یلواستون سال ۱۸۷۲ و در استرالیا با طراحی پارک رویال سال ۱۸۷۹ و در کانادا با معرفی پارک بنف سال ۱۸۸۵ صورت گرفته است .
در حال حاضر تلاش های اولیه به یک روند عمومی تبدیل شده و سیستمی جهانی متشکل از هزاران منطقۀ حفاظت شده در سراسر نقاط دنیا وجود دارد. طی سالهای ۱۹۷۰ تا ۱۹۹۴ شمار مناطق حفاظت شده با ۱۸۵ درصد رشد به ۹۹۳۲ واحد افزایش یافت و وسعت پارکهای ملی به ۶۴۶۳۴۹۹۲۶ کیلومتر مربع بالغ گردید که نسبت به سال ۱۹۷۰ رشد ۵۱۵ درصدی داشته است . طی این مدت برخی از کشورهای در حال توسعه ، وسعت زیادی از قلمرو ملی خود را به مناطق حفاظت شده اختصاص داده اند که می توان به کشورهای آفریقایی نظیر تانزانیا (با ۵/۱۱ درصد ) ، بوتسوانا ( با ۲/۱۸ درصد ) ، زیمباوه (۳/۱۱ درصد) ، سنگال (با ۸/۱۰ درصد ) و زامبیا ( با ۱/۲۹ درصد ) اشاره نمود.
در میان کشورهای توسعه یافته ، کنیا و تانزانیا مثال های گویایی برای بیان روند رشد افزایشی گردشگری مبتنی بر طبیعت می باشند . در سال ۱۹۵۰ کشور تانزانیا صرفاً پذیرای کمتر از هزار گردشگر بین المللی بود که این تعداد در سال ۱۹۹۵ به ۳۵۰۰۰۰ نفر افزایش یافت و تعداد گردشگر در سال ۱۹۹۴ در کشور کنیا به ۸۶۵۳۰۰ نفر رسید و شایان ذکر است که در هر دو کشور فوق صنعت گردشگری کاملاً به مناطق طبیعی وابسته می باشد .
بر اساس برآورد سازمان جهانی گردشگری ، گردشگری مبتنی بر طبیعت ۷ درصد کل اقتصاد گردشگری بین المللی را به خود اختصاص می دهد. طبق مطالعات مؤسسه منابع جهانی (۱۹۹۰ ) در حالی که صنعت گردشگری در مجموع رشد سالانه ای معادل ۴ درصد داشته ، گردشگری مبتنی بر طبیعت رشد سالانه ۳۰-۱۰ درصد را تجربه می کرده است .
در مطالعه ای که توسط Fillon در مورد انگیزه های مسافرت گردشگرها صورت گرفته است ، مشخص گردید که در ۶۰ – ۴۰ درصد موارد ، انگیزه مسافرت گردشگرها ، گردش در طبیعت و لذت از تماشای پدیده های طبیعی است (Natural tourism) و ۴۰ -۲۰ درصد گردشگرها انگیزۀ سفرشان مشاهدۀ حیات وحش می باشد (wild life – related tourism) (23) . جدول ۱ نسبت های گردشگری مبتنی بر طبیعت را در موارد تعداد گردشگرها و درآمد حاصله نشان می دهد
جدول شمارۀ ۱-۱٫ نسبت گردشگرهای مبتنی بر طبیعت
| گردشگرهای علاقه مند به حیات وحش
(wild life – related tourism) |
گردشگرهای علاقه مند به جاذبه های طبیعی
(Natural tourist) |
مجموع کل گردشگرها در سطح دنیا |
| ۱۵۷-۷۹ میلیون نفر | ۲۳۶-۱۵۷ میلیون نفر | ۱۹۹۸-۳۹۳ میلیون نفر |
| ۲۱۱-۱۰۶ میلیون نفر | ۳۱۷-۲۱۱ میلیون نفر | سال ۱۹۹۴ -۵۲۸ میلیون نفر |
| اثرات اقتصادی گردشگرهای علاقمند به حیات وحش | اثرات اقتصاد گردشگرهای علاقمند به جاذبه های طبیعی | مجموع اثرات مستقیم اقتصادی گردشگری در سطح دنیا |
| ۱۵۵-۴۷ میلیارد دلار | ۲۲۳-۹۳ میلیارد دلار | سال ۱۹۸۸-۳۸۸ میلیارد دلار |
| ۱۶۶-۸۳ میلیارد دلار | ۲۵۰ – ۱۶۶ میلیارد دلار | سال ۱۹۹۴ – ۴۱۶ میلیارد دلار |
۱-۸-۲٫ اکوتوریسم و نقش آن در توانمند سازی جوامع محلی :
افزایش تقاضای اقشار مرفه و با درآمد بالا برای مشاهده و استفاده های تفرجی از نواحی دورافتاده ، طبیعی و منحصر به فرد موجب رونق و شکوفایی اکوتوریسم بویژه در کشورهای در حال توسعه گردیده است ، اما نکتۀ نگران کننده ای که در این رابطه وجود دارد و آن هم این است که مناطق مورد هدف مسافرت های اکوتوریسمی یعنی نواحی طبیعی بکر و دست نخورده ، به لحاظ زیست محیطی و فرهنگی بسیار شکننده و آسیب پذیر هستند و بدین خاطر است که در مقابل برخی نویسندگان که به توانایی های بالقوۀ اکوتوریسم در زمینه های توانمند سازی جوامع محلی و حفاظت محیط زیست تأکید می کنند ، نویسندگان دیگر با نا اطمینانی های ناشی از تلقی اکوتوریسم به عنوان یک تجارت سودآور که به تبع آن احتمال مورد مصالحه قرار گرفتن ویژگیهای فرهنگی و زیست محیطی نیز وجود دارد ، اشاره می نمایند.
به اعتقاد Cater ، تصور اکوتوریسم به عنوان یک نوشداروی جهانی و انتظار جلوه های خارق العاده از آن که همۀ پیامدهای منفی گردشگری متداول را زائل نماید ، تصور بسیار خطرناک می باشد . به عقیدۀ Hall & Butler نیز انتظار مطلق عملکرد اخلاقی از اکوتوریسم اشتباه محض می باشد .
هنگامی که نیروی محرکۀ اصلی اکوتوریسم صرفاً انگیزه های تجاری باشد ، جای تعجب نیست که منافع حاصل از آن به خارج از جوامع محلی انتقال داده شود و به اصطلاح منافع به دست آمده به خارج از منطقه نشت پیدا می کند و این در حالی است که هدف اصلی اکوتوریسم ، بستر سازی و کمک در جهت تأمین نیازهای اقتصادی ، اجتماعی جوامع محلی است . در واکنش به تهدید احتمالی فوق برخی از صاحبنظران ، مفهوم اکوتوریسم با شالودۀ اجتماعی [۴] ( جامعه مدار) را مطرح نموده اند. این نوع اکوتوریسم ، دقیقاً در جهت اهداف ذاتی اکوتوریسم ، یعنی حفاظت از منابع زیست محیطی ، لزوم اعمال کنترل از جانب جوامع محلی و انتفاع آنها از منافع حاصل از فعالیتهای اکوتوریستی عمل می نماید و درست در مقابل آن اکوتوریسمی قرار دارد که کنترل آن صرفاً در دست عناصر خارج از جوامع محلی می باشد ومنافع حاصل از آن نیز نصیب تجار غیر بومی و دولتها می گردد.
مطالب فوق بیانگر آن است که بهبود سطح کیفی جوامع محلی و حفاظت محیط زیست دو موضوع اساسی و کلیدی در برنامه ریزی اکوتوریسم می باشد . به اعتقاد Akama ، به منظور بیشینه سازی منافع جوامع محلی و کنترل آنها بر فعالیتهایی که توسط اکوتوریستها در محیط پیرامونی آنها انجام می هند، برنامه ریزی اکوتوریسم می باید توانمند سازی جوامع محلی را از اهداف اصلی خود تعریف نمایند. او در این باره می گوید : « جوامع محلی باید این اختیار و قدرت را داشته باشند که نسبت به نوع و سطح فعالیتهای گردشگری و همچنین چگونگی برنامه های حفاظت محیط زیست و حیات وحش محیط پیرامون خود کنترل و نظارت داشته و در تصمیم گیری نسبت به توزیع هزینه ها و منافع حاصله از آن در بین قشرهای مختلف اجتماعی نقش اصلی را ایفا نمایند.
۱-۸-۳٫ پیامدهای مثبت و منفی اکوتوریسم :
با توسعۀ اکوتوریسم در یک منطقه پیامدهایی را به دنبال خواهد داشت . این پیامدها به چند دسته تقسیم می شوند :
اکوتوریسم چند پیامد مثبت و منفی را به همراه دارد:
الف- پیامدهای مثبت در ایجاد افزایش امکانات رفاهی و زمینه های اشتغال ، شکستن موانع فرهنگی ، آشنایی با ناشناخته ها و بهبود پیامدهای اقتصادی تحقق می یابد.
ب- پیامدهای منفی شامل :
۱- پیامدهای وارده بر محیط زیست فیزیکی : شامل فرسایش خاک ، رانش زمین ، افت کیفیت آب و غیره می باشد .
۲- پیامدهای وارده بر محیط اکولوژیک و اکولوژی خود منطقه ، توریسم میزان تنش وارده بر معادل اکولوژیک را می افزاید و موجب نابودی درختان و پوشش گیاهی و از بین بردن حیوانات در آن منطقه و خشک شدگی یا آلودگی آب های زیرزمینی و …. را شامل می گردد.
ج- از جمله پیامدهای دیگر به ارزشهای کیفیت زندگی : کیفیت زندگی بویژه در اجتماعات محلی جنبه دیگری است که با فعالیتهای اکوتوریسم تحت تأثیر قرار می گیرد . این تأثیرات در ارتباط به خطر ارزشهای فرهنگی ، تجارت گرایی و افزایش جرایم و نیز اشغال نواحی مورد استفاده افراد محلی می باشند. اما راه چاره چیست ؟ آیا باید از جنبه های مثبت گسترش صنعت اکوتوریسم چشم پوشید؟ در این رابطه سه گزینه زیر جهت انتخاب وجود دارد :
۱- تداوم تقویت چنین فعالیتهای اقتصادی و در نتیجه پذیرفتن درجۀ اطمینان از بدتر شدن وضعیت محیط زیست .
۲- اولویت دادن به حفاظت محیط زیست و قطع درآمد بالقوه از ناحیۀ توریسم.
۳- پی گرفتن راه میانه بین رشد توریسم و حفاظت زیست محیطی با انتخاب گزینه دقیق و معقول بدون زیان رسانی به هیچ یک از این دو عنصر بدیهی است گزینه سوم بهترین گزینه جهت تقویت صنعت توریسم از هر دو جنبۀ کیفی و کمی می باشد. این گزینه خواهان رفع مزاحمتهای ناشی از رشد و توسعه از پیکرۀ حفاظت و اجتناب از پیامدهای منفی موجود تا حد امکان می باشد. ما در اینجا به طور مشروح نقاط مثبت و منفی صنعت اکوتوریسم را به طور جداگانه بررسی کرده ایم :
الف- وجوه مثبت اکوتوریسم :
موجب توسعۀ اقتصادی محلی می شود.
درآمدزاست .
شغل ها و فرصت های شغلی جدید ایجاد می کند.
فرصت های جدید سرمایه گذاری ایجاد می کند.
شانس هایی در اختیار شرکت های کوچک قرار می دهد .
برای آثار و فعالیتهای هنری محل ، مخاطبان و علاقه مندانی ایجاد می کند.
موجب علاقۀ مردم به غذاهای محلی می شود.
برای هنرها و صنایع دستی محل بازار ایجاد می کند.
تماس با فرهنگ های مختلف را به ارمغان می آورد.
۱۰-باعث افزایش علاقه به یادگیری زبانهای محلی می شود.
۱۱- به بهبود محیط محل کمک می کند .
۱۲- طرح های توسعۀ زیربنایی جدید را موجب می شود.
۱۳- ارائۀ خدمات جدید اجتماعی را امکان پذیر می سازد.
۱۴- منابع درآمد جدیدی را امکان پذیر می سازد.
۱۵- حس هویت فرهنگی را تقویت می کند.
۱۶- به بخش توسعۀ کشاورزی محل کمک می کند.
۱۷- سرمایه گذاری را تشویق می کند.
۱۸- دانشجویان و دانش آموزان برای انجام برنامه های آموزشی به آنجا می آیند.
۱۹- کمک می کند که آن مکان به محلی فرح بخش و دلپذیرتر برای گردشگری تبدیل شود.
۲۰- امکان پژوهش و آموزش در مورد محیط زیست و گونه های جانوری و گیاهی.
۲۱- شناخت بیشتر محیط های طبیعی و بکر و دست نخوردۀ کشور و آشنایی با نا شناخته ها .
۲۲- اکوتوریسم نه تنها آلوده کننده نیست بلکه تجدید شونده نیز می باشد ( طرح ریزی و مدیریت صحیح ) .
وجوه منفی اکوتوریسم :
به صورت جدول زیر نشان داده شده است :
جدول شمارۀ ۱-۲٫ اثرات منفی بالقوۀ صنعت اکوتوریسم بر محیط های حفاظت شده
| عامل | اثر بر محیط طبیعی | توضیح |
| شلوغی | تنش های محیطی ، رفتار حیوانات تغییر می کند. | تشنج ، پایین آمدن کیفیت محیط باید از طریق تصویب قوانین و مقررات حدود و مرزها را مشخص کرد. |
| توسعۀ بیش از حد | توسعۀ روستاهای شلوغ و کثیف ، ساختن تعداد زیادی ساختمانهای بی قواره و غیر مأنوس. | توسعۀ نامناسب روستاها و ایجاد شهرک های نامناسب ( از نظر محیط زیست ) |
| آلودگی سر و صدا (رادیو ) ، زباله و پس مانده | تیره و تار کردن مناظر طبیعی ، مخدوش کردن مناظر طبیعی ، معاد کردن حیوانات وحشی به مصرف آشغال و برانداختن نسل برخی از حیوانات | ایجاد تنش و نا آرامی برای حیات وحش و سایر میهمانان و بازدیدکنندگان ، صدمه های بهداشتی و ویران کردن زیبایی های طبیعی |
| غذا دادن به حیوانات وحشی | تغییر دادن رفتار، برای مسافران و جهانگردان خطرآفرین است. | از بین بردن نسل حیوانات وحشی |
| وسایل نقلیه ، سرعت رانندگی در خارج از مسیر | کشتن حیوانات وحشی ، خسارت رساندن به درختان ، گیاهان و خاک . | تغییر زیست محیطی ، ایجاد گرد و خاک ، صدمه زدن به حیوانات وحشی ، اختلال در زندگی حیات وحشی |
| متفرقه ، جمع آوری سوغات ، جمع آوری هیزم ، جاده سازی ، کانال سازی برای عبور از آب ، آوردن حیوانات و درختان بیگانه به محل | از بین بردن مناظر طبیعی ، مخدوش کردن فرآیندهای طبیعی ، کشتن حیوانات و جانوران کوچک ، از بین بردن ساختارهای طبیعی و اصلی ، تمرکز غیرعادی حیوانات وحشی ، خسارت زدن به گیاهان ، رقابت با انواع حیوانات وحشی. | صدف ، گیاهان کمیاب و شاخ حیوانات ، دخالت در مسیر و جریان انرژی طبیعی، صدمه زدن به زیبایی های طبیعی ، پیامدهای زیباشناسی ، تغییر دادن خاک، ابهام عمومی ، آشفتگی در سیستم طبیعی . |
۱-۸-۴٫ تعادل پیامدهای مثبت و منفی اکوتوریسم :
فواید اکوتوریسم در مناطق حفاظت شدۀ طبیعی می تواند بسیار قابل توجه باشد ولی اثرات سوء آن نیز اجتناب ناپذیر بوده و با اثرات مثبت اکوتوریسم آمیخته است. به همین دلیل لازم است که اثرات سوء توریسم بر مناطق از طریق طرح ریزی دقیق و مدیریت مؤثر برطرف شود.
اصل راهنما برای اکوتوریسم در مناطق حفاظت طبیعی است که منابع طبیعی و انسانی طوری تحت مدیریت قرار گیرند که ضمن ارتقاء سطح بهره مندی بازدیدکنندگان ، پیامدهای منفی توسعۀ اکوتوریسم به حداقل خود برسد. دستیابی به این هدف مستلزم ارزیابی پتانسیل پیامدهای منفی و تجزیه و تحلیل خردمندانه از چگونگی کنترل این پیامدهاست . اشتباهاتی که در توسعۀ اکوتوریسم مناطق حفاظت شده در سراسر جهان صورت گرفته ، شواهد عینی زیادی از صدمات را نشان می دهد. برای ایجاد توازنی معقول و مطلوب و تسهیل در اجرای اکوتوریسم و جهانگردی محیطی ، لازم است موارد زیر در مناطق حفاظت شده طبیعی رعایت گردند :
محدود کردن و کنترل تعداد بازدیدکنندگان بر اساس ظرفیت و پذیرش مناطق
محدود کردن آژانسهای مسافرتی از طریق صدور پروانه های ویژۀ سیاحتی
حمایت از حیات وحش و گونه های جانوری و گیاهی در مقابل شکار ، کشاورزی و قطع درخت
مدیریت صحیح درآمد حاصل از امر جهانگردی حتی الامکان در مناطق میزبان
زون بندی علمی در مناطق حفاظت شده طبیعی برای اولویت به اصول حفاظت (Zonning) .
مطالعۀ مستمر آثار منفی اکوتوریسم و جهانگردی محیطی در مناطق مذکور و ترمیم فوری خسارت .
شایسته است مسؤولین ذیربط هیأت دولت موارد زیر را اعمال نمایند:
عضویت ریاست ادارۀ کل حفاظت محیط زیست استان در شورای عالی جهانگردی استان به عنوان عضو اصلی .
اجرای مطالعات کلان جهانگردی محیطی ( اکوتوریسم ) بین ادارۀ حفاظت محیط زیست و ادارۀ فرهنگ و ارشاد اسلامی استان .
ایجاد تدریس دوره های مدیریت و راهنمای سفرهای سیاحتی (Tour Guides) جهانگردی محیط ( اکوتوریسم ) با استفاده از اساتید سازمان محیط زیست .
بررسی علمی و عملی واگذاری بخشهایی از صنعت اکوتوریسم به بخش خصوصی توسط مسؤولین امر با در نظر گرفتن این اصل که نباید حفاظت از مناطق حفاظت شده طبیعی کشور خدشه دار شود.
انجام ارزیابی های زیست محیطی و تهیۀ شناسنامه های مناطق مذکور و همچنین تبلیغات لازم جهت داخل و خارج از کشور توسط سازمان ارشاد اسلامی.
کمک بر احداث موزۀ بزرگ تاریخ طبیعی در منطقه و نزدیک به مرکز جذب اکوتوریسم و جهانگردان و گردشگران محیطی .
۱-۸-۵٫ توسعۀ پایدار و نقش اکوتوریسم :
Sustainable Development of Ecotourism یا توسعۀ پایدار اکوتوریسم عبارت است از توسعه ای ممدوح است که ضمن بهترین بهره برداری از منابع موجود برای منافع نسل موجود ، این منابع را به صورتی مستمر جهت استفادۀ نسلهای بعدی نیز حفظ نماید. مفهوم اکوتوریسم یا جهانگردی محیطی پایدار نیز روشی شایسته است که ضمن برطرف ساختن نیازهای تفرجی و تفریحی جهانگردان کنونی جهان این حقیقت را در نظر داشته باشد. که مناطق مورد بازدید اکوتوریسم فعلی متعلق به نسلهای آینده نیز می باشد و بایستی ضمن استفادۀ صحیح از آن ، چنان آنها را حفظ نمود که فرزندان ما نیز بتوانند این گوهر های گرانبها را لمس نمایند. البته مسؤولین امر بایستی برای توسعۀ پایدار طوری برنامه ریزی کنند که بین تلذذ ناشی از بازدید از مناطق طبیعی مثل تالاب ها در بحث اکوتوریسم و همچنین نیازهای حفاظتی چنین مناطقی موازنه ای صحیح برقرارگردد.
طبیعت و جهانگردی زیست محیطی صحیح و جهت دار می توانند به یکدیگر کمک کرده و مکمل یکدیگر باشند. استفاده صحیح اکوتوریسم یا جهانگردی محیطی می تواند علاوه بر منافع اقتصادی – اجتماعی تأثیر بر حفاظت از محیط زیست داشته باشد. مثلاً کاربری صحیح زمین را تشویق کند و اجازه می دهد زمین همچنان پوشیده از گیاهان بومی خود بماند مسؤولین دولتی را متقاعد می سازد که حفاظت از منابع طبیعی کشور به خودی خود امری درآمدزا بوده و علاوه بر منافع اقتصادی درونی متعدد، عدۀ زیادی توریسم را به خود جلب می نماید و به سرمایه گذاریهای داخلی و خارجی در امور زیربنایی کشور منجر خواهد شد. اگر به بهانۀ حفظ منابع طبیعی و محیط زیست مردم از بهره برداری از منابع طبیعی محروم شوند ، این امر احتمالاً به معنی از دست رفتن فرصت های درآمدساز است . اگر حفظ منابع طبیعی موجب حذف درآمد ما شود ، باید به نحوی خسارت وارده به جمعیت محل را جبران کرد. شاید اکوتوریسم قادر باشد این جبران خسارت را به شیوه های مختلف امکان پذیر کند. اکوتوریسم قادر است شغل و همچنین فرصت های تهیه و تدارک محصولات و خدمات مختلف را فراهم آورد.
به طور مثال ، در منطقه ای در زنگبار فقط یک هتل کوچک وجود دارد. نزدیکترین دهکده که تا این هتل حدود دو کیلومتر فاصله دارد ، شروع به فروش صدف های دریایی به جهانگردان کرده . این هتل به منظور حمایت از محیط زیست از مهمانان خود مصرانه درخواست کرد تا از خرید صدف ها خودداری کنند. بنابراین هتل روستاییان را از یک منبع درآمد اضافی محروم کرد. البته در مقابل این عمل همۀ کارمندان و خدمۀ هتل از میان مردم این روستا انتخاب و استخدام می شوند. این هتل همچنین تلاش می کند تا حد امکان اجناس مورد نیاز خود را از این روستا خریداری کند. هتل به روستاییان توصیه کرده است که سبزیجات مختلفی را که مورد نیاز رستوران هتل ات بکارند و پرورش دهند.
لازم به توضیح است که برای حفظ محیط زیست و منابع طبیعی کسب حمایت مردم بومی و محلی ضروری است این اقدامات مختلف اصولی معینی را به تصویر می کشد ، یعنی باید :
- مشخص کرد که آیا وضعیت معیشتی مردم آسیب می بیند یا خیر . هر چقدر هم که مسائل زیست محیطی مهم باشند باید حمایت و همکاری آنها را جلب کرد.
- منابع مختلف اشتغال ، درآمد یا جبران خسارت را با بهره گیری از فرصت هایی که گردشگری پیش می آورد فراهم کرد. معمولاً اقدام های زیست محیطی بدون حمایت جمعیت محل ، مؤثر نیستند.
جهانگردی قادر است این حمایت را جلب کند. اکوتوریسم قادر است کانون توجه را به مسائل مهم زیست محیطی معطوف کند وپایه گذار طرح هایی باشد که موجب حفظ و حراست از محیط زیست شوند. به عنوان مثال :
اکوتوریسم می تواند جریانی از رفت و آمد را به مناطق زیبا و جذاب ایجاد کند که با اضافه شدن هر چه بیشتر اکوتوریسم می توان صندوقی مالی را برای حمایت و مدیریت این مناطق ایجاد و دایر کند.
اکوتوریسم توجه عموم را به مسأله تنوع گونه های حیوانات [۵] و گیاهی و نمونه های حیوانی بسیاری که در منطقه کم می باشد یا در خطر انقراض هستند جلب می کند.
همینطور اکوتوریسم نیاز به حفاظت و حمایت از پوشش گیاهی منطقه دارد و زمین های مرطوب را پر رنگ و برجسته می کند و موجب ایجاد صندوق های تأمین مالی برای ایجاد مناطق حفاظت شده ملی می شود.
تأسیسات توسعۀ اکوتوریسم اغلب می تواند الگوهای جدید مصرف و صرفه جویی انرژی را به جامعۀ محلی معرفی کنند. به عنوان مثال می توان به استفادۀ این تأسیسات از انرژیهای خورشیدی و باد و تهویه به وسیلۀ طبیعت اشاره کرد.
اکوتوریسم قادر است در بسیاری جاها از طریق تغییر و بهبود ظاهر مناظر طبیعی [۶] و بهره گیری از معماری خاص ، نیاز به خرید سیستم های گرانقیمت خنک کننده ، گرمازا و روشنایی را کاهش دهد.
توسعۀ اکوتوریسم اغلب در توسعه ، نوسازی و زیباسازی محیط های طبیعی ، کوهستانی و غیره اثر نافذ و قوی دارد.
در زمان حاضر در حسابداری اقتصاد ملی ، هزینه های زیست محیطی منعکس نمی شوند. در آمار و ارقام اقتصادی هزینه ها و منافع حاصل از بهره گیری از سرمایه های طبیعی منظور نمی شوند. دارایی های زیست محیطی به مانند کالاها و خدمات معامله نمی شوند اما باید توجه داشت که از آنها استفاده می شود ، پس باید هزینه های بهره برداری از این دارایی ها و موهبات نیز محاسبه شود. بنابراین باید ارزش سرمایه های طبیعی استفاده شده و همچنین میزان خسارت ها و آسیب های وارده بر محیط زیست محاسبه شود.
این عمل محاسبۀ EDp [7] را امکان پذیر می سازد . EDP اصطلاحاً به GDP سبز معروف است . گلن ماری لانگ [۸] و فایه داچین [۹] می گویند : « اگر میزان EDP با گذشت زمان کاهش نیابد ، توسعۀ پایدار دست یافتنی است . » لانگ و داچین (۱۹۹۳) . اگر چه بخش اکوتوریسم از منابع استفاده می کند ، اما می تواند آن را حفظ کند. این امر به شکل توسعۀ اکوتوریسم و کارآیی برنامه های اکوتوریسمی بستگی دارد.
بخش اعظم فلسفۀ توسعۀ پایدار بر این مبناست که فراهم آوردن فرصت های مساوی و برابر برای مردم در دیدار و لذت بردن از میراث ملی و میراث جهانی، اصلی منطقی است و همین مفهوم احترام به نسل های آینده است و این است فلسفۀ توسعۀ پایدار.
با توجه به این که در سال ۲۰۱۰ بیش از یک میلیارد نفر به مسافرت ، گردش و جهانگردی خواهند رفت ( چکوا و فایو سولا ، ۱۳۷۷) ، این جمعیت انبوه باعث می شود که ساحل دریاها ، تالاب ها ، استراحتگاه های کوهستانی ، مراکز آثار تاریخی و ییلاق های خوش آب و هوا دچار مشکل گردند و احتمالاً انبوه جمعیت حیات این منطقه را دستخوش تهدید قرار می دهد. یکی از راههای مبارزه با این پدیده و جلوگیری از بهره برداری بیش از حد از منابع طبیعی و آثار فرهنگی این است که ورود گردشگر نیاز به توسعۀ سالم اقتصادی و حفظ منابع طبیعی و باید بین انسجام و یکپارچگی فرهنگی بومی از یک سو و از سوی دیگر مزایای حاصل از ایجاد شغل و نیاز به درک نیاز اثرات تغییرات سریع آب و هوا بر مناطق پذیرای گردشگر و اکوتوریسم مثل سواحل دریاها و تالاب ها نوعی تعادل برقرار کرد.
لازم به توضیح است که در تعریف اکوتوریسم پایدار سه مسألۀ مهم مورد تأکید قرار می گیرد . آنها عبارتند از :
کیفیت اکوتوریسم پایدار که می تواند تجربه ای با کیفیت بالا به گردشگر یا به مسافر دهد. همچنین باعث می شود که کیفیت زندگی جامعه میزبان بهبود یابد و کیفیت محیط نیز حفظ شود.
حفظ و دوام اکوتوریسم پایدار دوام منابع طبیعی که اساس و پایه وجود آن بوده است و همچنین حفظ و دوام فرهنگ جامعه میزبان را که منشا تجربیات ارزنده آن می شود تضمین می کند
تعادل اکوتوریسم پایدار بین نیازهای صنعت اکوتوریسم ، حمایت از محیط زیست و جامعه محلی نوعی تعادل و توازن برقرار می کند.
در اکوتوریسم پایدار بین هدفهای متقابل و مشترک گردشگران، مسافران جامعه میزبان و مقصد یا محلی که پذیرای این افراد است نوعی همکاری و اشتراک مساعی به وجود می آورد در حالی که در گذشته این عوامل دارای هدفهای متفاوت و گاهی متضاد بوده اند .
در اکوتوریسم پایدار توجه به نیازهای جامعه میزبان از اهمیت زیادی برخوردار است . و به هنگام برنامه ریزی و در فرآیند مدیریت اکوتوریسم به این نیازها توجه زیادی می شود به ویژه در چنین صنعتی به مساله توجه می شود که مبادا آن بر ساختار فرهنگی و اجتماعی جامعه میزبان اثرات ویرانگر و یا منفی بگذارد.
کیفیت تجریه هایی که گردشگر یا اکوتوریسم به دست می آورد در گرو ویژگی های فرهنگی و اجتماعی مقصد یا مکانی است که مورد بازدید قرار می دهد .
اکوتوریسم پایدار[۱۰]
پیش از شروع هر طرح بزرگی باید برنامه ریزی های اجتماعی- اقتصادی و محیطی مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفته و همه جنبه های مختلف صنعت اکوتوریسم توجه شود تا رابطه ای معقول با یکدیگر پیدا کنند و با شرایط محیطی و شیوه زندگی مردم آن دیار هماهنگ شوند
در صنعت اکوتوریسم ، برنامه ریزی ، توسعه و عملیات باید جزئی از استراتوژی های توسعه و نوید بخش ثبات و پایداری برای یک ناحیه ، یک استان یا کشور باشد. برنامه ریزی، توسعه و فعالیت های صنعت اکوتوریسم باید همه جانبه، جامع و در برگیرنده همه بخش ها باشد تا سازمان های مختلف دولتی ، شرکتهای خصوصی، گروههای شهروند و افراد بتوانند در آن شرکت کنند و از مزایای بالقوه آن بهره مند گردند.
سازمان ها ، نهاد ها، شرکت ها ، گروهها و افراد باید به اصول اخلاقی پایبند باشند ، برای محیط و جامعه میزبان و فرهنگ آن احترام قائل شوند و همچنین برای سیستم اقتصاد، سنت،شیوه زندگی و رفتارهای محلی ، شیوه رهبری و الگوهای سیاسی احترام قائل شوند.
اکوتوریسم باید به شیوه پایدار و با ثبات برنامه ریزی و اداره شود ، به گونه ای که سیستم اقتصادی ، منابع طبیعی و محیط جامعه میزبان مورد حمایت قرار گیرد و خدشه ای بر آنها وارد نشود
در اجرای برنامه های اکوتوریسمی مساوات و برابری باید رعایت شود به گونه ای که در آمدها به صورت عادلانه بین دست اندر کاران این صنعت وجامعه میزبان توریع شود.
پژوهش هایی که درباره ماهیت اکوتوریسم انجام می شود و اطلاعات مربوط به محیط فرهنگی وانسانی یک مکان باید در دسترس مردم محلی و جامعه قرار گیرد و پیش از هرگونه اقدام برای توسعه صنعت اکوتوریسم در یک مکان باید مردم آن مکان و سایر سازمان ها به طور کامل از این اطلاعات آگاه شوند تا بتوانند شیوه موثر در امر توسعه و گسترش صنعت همکاری کنند و بدین گونه یکایک افراد کل جامعه از آن بهره مند گردند.
باید افراد محلی را تشویق و ترغیب به پذیرفتن نقشهایی کرد تا در امر برنامهریزی توسعه که به یاری سازمانهای دولتی، تجاری و مالی انجام می شود مشارکت فعال نمایند .
در همه مرحله های توسعه اکوتوریسم باید همواره کنترل هایی اعمال شود ، امور زیر نظر باشند و فعالیت ها یا کارهای انجام شده مورد ارزیابی قرار گیرند تا متصدیان امور از بهره برداری بهینه و همراه با توسعه ای پایدار و طبق برنامه اطلاع حاصل کنند.
وضعیت گردشگری در اقتصاد و نظام برنامه ریزی ملی
بررسی روند گردشگری در اقتصاد و نظام برنامه ریزی کشور مبین آن است که گرچه ذهن تصمیم گیران و برنامه ریزان به اهیمت این بخش معطوف گشته و همچنین روند تدرجی رشد نسبی در این بخش مشاهده می گردد ، اما برخی کمبود های جدی در موارد زیر هنوز خودنمایی می کند:
عدم افزایش تناسب سهم درامد های ارزی بخش گردشگری در مجموع درآمدهای ارزی و به ویژه صادرات غیر نفتی.
عدم شکل گیری تلقی و نگاه مناسب به گردشگری به عنوان یک صنعت تجاری(مبتی بر عرضه- تقاضا)
عدم شناسایی و طبقه بندی علمی متغیرهای درونی عرضه(جذابیت های چند گانه گردشگری در عرصه ملی)
عدم اتکای هدف گذاری های راهبردی و کمی بر تجزیه و تحلیل دقیق طرف های عرضه –تقاضا
عدم شناسایی و تعیین اولویت های بازاریابی
عدم کارآیی در جذب گردشگران داخلی و خارجی با توان پرداخت بالا
عدم اتکای نظام برنامه ریزی بر پشتوانه های تحقیقاتی گردشگری در داخل و خارج
عدم برآورد مطمئن زیربناهای مورد نیاز متناسب با حجم تقاضا
عدم شفافیت ساختار و کیفیت مدیریتی مورد نیاز
عدم شفافیت ساختار سازمانی مورد نیاز
عدم شفافیت ضمانت های اجرایی
بحث و نتیجه گیری
اکوتوریسم اختصار واژه Ecological Tourism است و پدیده ای نسبتاً تازه در صنعت جهانگردی است که فقط بخشی از کل این صنعت را تشکیل می دهد این شکل از جهانگردی فعالیت های فراغتی انسان را عمدتاً در طبیعت امکان پذیر می سازد و مبتی بر مسافرت های هدفمند و توام با برداشتهای فرهنگی ، معنوی ، دیدار و مطالعه از جاذبه های طبیعی و بهره گیری و لذت جویی از پدیده های متنوع آن است اکوتوریسم از طیف گسترده ای از گزینه های ویژه تشکیل شده است و از بازدید علمی تا یک بازدید اتفاقی در یک منطقۀ طبیعی به عنوان فعالیت آخر هفته یا بخش جنبی از یک مسافرت کلی و طولانی را شامل می شود (نویل گر ، ۱۹۷۵) .
چشم اندازها و مناظر زیبای طبیعت مانند سواحل دریاها ، دریاچه ها ، تالاب ها ، جزایر ، بیشه زارها و نقاط سرسبز و خرم ، گیاهان وحشی ، جنگل ها و پارک های ملی ، نواحی تفرجگاهی ، مناطق کوهستانی و ییلاقی ، پتانسیل های ورزشی – تفریحی مانند غارپیمایی ، کوهنوردی ، کوهپیمایی ، کاوشهای زمین شناسی ، پیاده روی در طبیعت ، شنا ، قایقرانی ، ماهیگیری و استفاده از غذاهای دریایی ، جاذبه های مؤثر در درمان مانند چشمه های آب معدنی و حتی مناطق بیابانی و کویری از کانون ها و جاذبه های توریست پذیر این نوع از جهانگردی است ( فصلنامۀ علمی سازمان حفاظت محیط زیست ، ۱۳۷۲) .
گرچه اهمیت نسبی اکوتوریسم در مقایسه با توریسم توده ای یا سنتی مرسوم هنوز پایین است اما در بعضی از کشورها مانند آفریقای شرقی و جنوبی ، کاستاریکا ، هند ، نپال ، اکوادور، اندونزی ، استرالیا و ایالات متحدۀ آمریکا به سرعت در حال توسعه و کسب اعتبار است ( ایران زمین ، ۱۳۷۲ ) . به طور مثال کاستاریکا در آمریکای مرکزی یکی از پیشروان توسعۀ اکوتوریسم است . ۲۷ درصد سرزمین این کشور ذخائر طبیعی اختصاص داده شده است ، سیاست گذاران توسعۀ اکوتوریسم در این کشور توانسته اند با برنامه ریزی خود تعداد زیادی از حیوانات و گونه های گیاهی بومی کاستاریکا را حفظ کنند و با به کارگیری شیوه های تبلیغاتی جلب توریست ، اکوتوریست های زیادی را برای دیدن حیوانات و گیاهان بومی و نایاب خود جذب نمایند. در حال حاضر فعالیتهای توریستی به ویژه اکوتوریسم یکی از منابع پردرآمد کاستاریکا می باشد و این کشور در درک مفهوم اکوتوریسم پایدار موفق بوده است آژانس حیات وحش کنیا نیز در سال ۱۹۹۵ برآورد کرده است ۸۰درصد بازار جهانگردی این کشور متکی به حیات وحش آن بوده است ، که در واقع یک سوم کل درآمد ارزی کشور کنیا را توریست های علاقه مند به دیدار از پارک های حفاظت شده این کشور می پردازند .
حفظ هنجارهای توریسم پایدار ایجاب می کند که ورود و خروج توریسم به این کشور به طور کامل تحت کنترل برنامه ریزی شده باشد . موفقیت فعالیت های جهانگردی در کنیا به دو عامل بستگی داشته و دارد. اولین عامل حفظ گونه های جانوری و مراقبت دقیق از ایستگاه های حیات وحش و دومین عامل تبلیغات کافی و مؤثر برای حیات وحش این کشور است (سینایی ، ۱۳۷۸) . در سال ۱۹۸۳ دولت نپال از بازدیدکنندگان این کشور که عمدتاً برای دیدن سیمای جغرافیایی هیمالیا ، طبیعت و فرهنگ آن به این کشور مسافرت کرده اند ، ۴۵ میلیون دلار به دست آورده است .
همچنین اکوتوریست هایی که برای دیدن گوریل های پارک ملی ولکانو(Volcano) به کشور رواندا رفته اند یک میلیون دلار ورودیه پرداخت کرده اند و تا سه میلیون دلار سایر هزینه های آنها برآورده شده است. پارک ملی ایالات متحده آمریکا نیز مدت هاست که بزرگترین مرکز جلب اکوتوریست در جهان تبدیل شده است، به طوری که در سال ۱۹۸۹ بیش از ۲۷۰ میلیون نفر بازدید کننده داشته است(نویل گر،۱۹۷۵).
مهمترین انگیزه ای که امروزه جهانگردان را به دیدار از جاذبه های طبیعی تشویق و ترغیب می کند، حس کنجکاوی توریست های کاوشگر در شناخت و مطالعه گونه های گیاهی و جانوری نایاب و ذخائر طبیعی است که موجب افزایش و قدردانی عمیق تر آنان از طبیعت می شود که در نهایت حس حفاظت و حراست از محیط های طبیعی را در آنان برانگیخته و تقویت می کند(سازمان حفاظت محیط زیست،۱۳۷۷).
اهداف ماجراجویانه در دیدار از پدیده ها و عوارض خاص طبیعی توام با ورزش،تفریح و لذت جویی و استفاده از جاذبه های موثر در درمان و کسب سلامتی جسمی مانند چشمه های آب گرم و نظایر آن نیز از دیگر انگیزه هایی است که به عنوان عوامل توریست پذیر شناخته می شوند. مشکلات زندگی شهر نشینی ناشی از مهاجرت ها و جمعیت در شهر،تغییرات آب و هوایی و تغییر اکوسیستم ها ناشی از عوامل محیطی(کمیته ملی توسعه پایدار،۱۳۷۸) ، آلودگی هوا و آلودگی های صوتی در رابطه با توسعه تکنولوژی، خستگی ناشی از کار در بخشهای مختلف مشاغل شهری،افزایش روزهای تعطیل،افزایش درآمد،تکراری و یکنواخت بودن شرایط زندگی در شهر محل سکونت، توسعه و تکامل روزافزون صنعت هواپیمایی و ارتباطات در جهان و دیگر عوامل مشابه، انسان شهر نشین را وادار می کند که برای رفع خستگی و استراحت به طبیعت پناه ببرد.
بنابراین شهرهای پرجمعیت امروزی را می توان از کانونهای عمده توست فرست هم به حساب آورد. نکته بسیار مهمی که در این رابطه حائز اهمیت است این است که جاذبه های طبیعی هیچ وقت تکراری نیستند زیرا رفتن به سفرهایی با قصد دیدار از طبیعت عمدتاً در راستای اهدافی است که مهمترین آنها تغییر آب و هوا، تفریح،استراحت ، رفع خستگی ، کسب آرامش فکری و روحی و تجدید قوا برای کار مجدد است و نباید فراموش کرد که کار و فراغت همیشه با هم توام هستند و عملکردشان در رابطه با یکدیگر است امتیاز این شکل از جهانگردان را نسبت به دیگر اشکال آن نشان می دهد و همین امر موجب شده است که تعداد بازدیدکنندگان از جاذبه های طبیعی ، پارکهای ملی و سایر نواحی حفاظت شده در حال ازدیاد باشد(ایران زمین،۱۳۷۲) . کما اینکه در دهه های اخیر نیز فعالیت های اکوتوریستی به سرعت رشد کرده وتخمین زده می شد که در سال ۱۹۸۸ برای کشورهای در حال توسعه ۱۳ میلیار دلار درآمد ارزی به ارمغان آورده است(نوبل گر،۱۹۷۵).
طبق برآوردی که سازمان جهانی جهانگردی(WTO) به عمل آورده است در نخستین دهه سال ۲۰۰۰ رشد بخش اکوتوریسم بین ۱۰ تا ۳۰ درصد خواهد بود و انتظار می رود تا یک دهه دیگر طبیعت گردان که هم اکنون ۷ درصد کل مسافران جهان را تشکیل می دهد به بیش از ۲۰ درصد کل مسافران برسند(سینایی،۱۳۷۸) .
اکوتوریست ها بسته به انگیزه سفر خود دو گروه سنی را شامل می شوند، گروهی که از طبیعت گردی به دنیال ماجراجویی، دیدار سرزمین های بکر و فعالیت های ورزشی هستند سنی کمتر از ۴۰ سال دارند و گروه دوم که با هدف لذت بردن از طبیعت به تفریح و سرگرمی و دیدار از حیات وحش به مسافرت می روند در محدوده سنی ۳۵ تا ۵۴ سال قرار دارند.
پژوهشگران صنعت توریسم نیز در سالهای اخیر به این نکته پی برده اند که روز به روز بر تعداد اکوتوریست های جهان افزوده می شود. از این رو محیط زیست انسانی و پدیده های طبیعی موجود در آن نه تنها اهمیت خود را از دست نمی دهند بلکه توجه به آنها یک امر ضروری است وحفظ و نگهداری آنها به عنوان بستری مناسب جهت حیات و معیشت انسانها و بهره گیری از جاذبه های موجود در آن به هنگام گذراندن اوقات فراغت و تفریح از جایگاه ویژه ای برخوردار است.
به طوری که حفاظت از آنها یک وظیفه همگانی در سطح ملی و بین المللی است. مسلماً توسعه اکوتوریسم پایدار هم در گرو حفظ محیط زیست و استفاده بهینه از امکانات موجود در آن است.
تاثیر اکوتوریسم بر روی محیط زیست تنها منحصر به شرکت جستن اکوتوریست ها در فعالیت های فراغتی و تفریحی نیست بلکه آنان برای مدت زمانی که در منطقه ای سکونت می گزینند و نقش فراغتی خود ایفا می کنند نیاز به تاسیسات و تجهیزاتی دارند که وجود این تاسیسات و تجهیزات بر محیط طبیعی اثر می گذارند. عوامل زیربنایی و راه های دسترسی، پارکینگ، وسایط نقلیه، تاسیسات اقامتی و پذیرایی،صنایع آب،تاسیسات بهداشتی، وسایل دفع زباله و امثال آن نمونه ای از این قبیل اند(ادینگتون،۱۹۹۵).از این رو برای جلوگیری و کاهش اثرات منفی فعالیتهای اکوتوریستی در محیط زیست لازم است دست اندرکاران،برنامه ریزان و طراحان تاسیسات توریستی به هنگام تهیه طرح های جامع و تفصیلی از یک طرف نیازهای اساسی اکوتوریست ها را پیش بینی نمایند و از سوی دیگر نسبت به اثرات منفی و مثبت که به طور مستقیم یا غیر مستقیم اینگونه تاسیسات توریستی بر محیط زیست دارند بیندیسند.
بی توجهی و سهل انگاری در این خصوص خطرات بسیار جدی برای اجتماعات حیات وحش و گونه های گیاهی ودیگر عوارض طبیعی دارد و ممکن است موجب تغییرات اکولوژیکی در محیط زیست گردد(ادینگتون،۱۹۹۵).
بدون شک توجهی که امروزه به پارکهای ملی و حیات وحش شده است علاوه بر شمار زیادی از کارکردهای خود از قبیل حفظ و حمایت از آبخیزها و خاکها،بهبود شرایط آب و هوایی محلی، نگهداری جمعیت گونه های گیاهی و جانوری، پژوهش های عملی و آموزشی، اصلاح شرایط زیست محیطی در مناطق پیرامونی و حفظ و نگهداری از ارزش های میراث طبیعی، در اکثر کشورها به ویژه کشورهای توریست پذیر، موجب ترویج اکوتوریسم نیز شده است.(نویل گر،۱۹۷۵) .
امروزه حفاظت از محیط زیست و نگهداری و استفاده بهینه از جاذبه های طبیعی موجود در آن به ویژه برای کشورهای در حال توسعه و جهان سوم بسیار پر هزینه است. از اینرو این گونه کشورها برای تامین منابع مالی و جبران هزینه ها می بایست اکوتوریسم را در پارکهای ملی خود و مناطقی که دارای جاذبه های طبیعی هستند ترویج دهند(فصلنامه علمی سازمان حفاظت محیط زیست،۱۳۷۲).
چنین حرکتی نه تنها تمایل و تلاش مردم را در پی یافتن آرامش، خلوت گزینی و تماس با طبیعت نشان می دهد بلکه این فرصت را نیز به وجود می آورد که آنها با میراث های طبیعی خود و دیگران آشنا شوند.
فعالیت های اکوتوریسم در پارکهای ملی و یا هر منطقه حفاظت شده دیگر می توان به عنوان مکانیسم مالی برای خودگردانی این مناطق و به طریق اولی وسیله ای برای حفاظت از آنها باشد، البته اینگونه فعالیت ها در صورتی امکان پذیر است که نوع و سطح مدیریت توریسم مطلوب و متناسب با (ظرفیت برد) این مناطق انجام گردد.(نویل گر،۱۹۷۵).
نکته دیگر اینکه چنین نگرشی موجب بیدار شدن اذهان عمومی برای اهمیت حفظ و حراست محیط زیست می گردد. تجارب بدست آمده از کشورهای توریست پذیر با اعمال مدیریت علمی و آگاه در این خصوص نشان می دهد که درآمد حاصله در اغلب موارد برای اداره پارکهای ملی ومحوطه های اکوتوریستی کافی و بعضاً بیش از حد لازم است(ادینگتون،۱۳۷۴).
آنجه مشهود است این است که دستیابی به توسعه پایدار توریسم با توجه به افزایش رو به رشد جمعیت جهان و نیاز مردم آنان به ایفای نقش فراغتی خود، که فعالیتهای توریستی از مهمترین اشکال آن است، زمانی امکان پذیر است که کشورهای میزبان به توریسم ترکیبی نیز بیندیشند.
[۱] Mass tourism
[۲] Adventure tourism.
[۳] Low-Impact tourism.
[۴] Community – based ecotourism .
[۵] Biodiversity.
[۶] Landscaping.
[۷] Environmentally- adjusted Domestic product . (تولید ناخالص داخلی با تأکید بر منافع و هزینه های زیست محیطی )
[۸] Glenn – Marie Lange.
[۹] Faye Dachi
[۱۰] -globe 90 conference tourism stream. Action strategy for sustainable tourism development .vancouver BC. Canada As quoted For sustainable Tourism Development:Guide For Local Planners.
جهت جستجو سریع موضوع مقاله ، پرسشنامه ، پاورپوینت و گزارش کارآموزی می توانید از قسمت بالا سمت راست جستجو پیشرفته اقدام نمایید.
همچنین جهت سفارش تایپ ، تبدیل فایل پی دی اف (Pdf) به ورد (Word) ، ساخت پاورپوینت ، ویرایش پایان نامه و مقاله با ما در تماس باشید.
ارسال نظر