تحقیق افکار و احوالات امین الدوله مربوطه  به صورت فایل ورد  word و قابل ویرایش می باشد و دارای ۲۱۰  صفحه است . بلافاصله بعد از پرداخت و خرید لینک دنلود تحقیق افکار و احوالات امین الدوله نمایش داده می شود، علاوه بر آن لینک مقاله مربوطه به ایمیل شما نیز ارسال می گردد

فهرست مطالب

چکیده
مقدمه
کتاب شناسی
بخش اول – زندگی نامه امین الدوله
فصل اول – شرح حال میرزا علی خان امین الدوله از تولد تا ورود به دربار
۱- کودکی و نوجوانی میرزا علی خان امین الدوله
۲- مجد الملک پدر امین ادوله
۳- کسانی که القاب امین الدوله کسب نموده اند.
فصل دوم – زندگی سیاسی امین الدوله( اوضاع سیاسی – اجتماعی، اقتصادی )
۱- امین الدوله و واقعه رژی
۲- سلطنت مظفرالدین شاه
۳- امین الدوله و پیشکاری آذربایجان
۴-وزارت اعظمی امین الدوله
۵- امین الدوله و فراماسونری
فصلسوم– عملکرد سیاسی امین الدوله
۱- سیاست داخلی
۲- امین الدوله و روحانیون
۳- سیاست خارجی
۴- روس و انگلیس
۵- گروگذاری بنادر جنوب
بخشدوم– اقدامات امین الدوله
فصل اول- اقدامات اقتصادی
۱- اصلاحات مالی و تفکر استقراض
۲- تشکیلات پستی در دوره ناصرالدین شاه
۳- ریاست میرزا علی خان منشی حضور در پست (دوره اول از سال ۱۲۸۸-۱۲۹۰ هجری قمری )
۴- تاریخچه پیدایش سانسور در پست خانه و کناره گیری میرزا علی خان امین الدوله از‌کار پستخانه
۵-‌دوره‌دوم‌ریاست‌امین‌الملک‌(‌امین الدوله از‌۱۲۹۲-۱۲۹۴هجری قمری )
۶-تاثیر پست خانه در روند اصلاحات جامعه ایران
۷- شرح مختصری از خدمات پست خانه در جنبش مشروطیت
۸- گمرکات
۹- کارخانه قند
۱۰- پارک امین الدوله
فصل دوم – اقدامات فرهنگی
۱- مدارس رشدیه
۲- نهضت مدارس جدید
۳- تشکیل انجمن ها
۴- ادبیات سیاسی
بخش سوم– رابطه امین الدوله با رجال
فصل اول – امین الدوله و دیگران
۱- رابطه امین الدوله با میرزا ملکم خان
۲-رابطه امین الدوله و مشیر الدوله
۳- رابطه امین الدوله با جعفر قلی میرزا ملک
فصل دوم – دیدگاه نویسندگان درباره امین الدوله
۱- دیدگاه اعتماد السلطنه
۲- دیدگاه حسین قلی خان نظام السطنه مافی خصوص امین الدوله
۳- دیدگاه میرزا مهدی خان ممتحن الدوله
۴- دیدگاه افضل الملک
۵- دیدگاه ملک الشعرای بهار
۶-دیدگاه عبدالحسین نوایی
فصل سوم– مقایسه ی بین شخصیت امین الدوله وامین السلطان
۱- امین السلطان
۲- امین الدوله
۳-سفرهای امین الدوله و مقایسه آن با امین السلطان
فصل چهارم – عزل
۱- عزل و فوت امین الدوله
۲- فوت امین الدوله
فصل پنجم- آثار مکتوب
۱-خاطرات سیاسی میرزا علی خان امین الدوله
۲- سفرنامه مکه
۳- شیوه نگارش امین الدوله
بخش چها رم– افکار و عقاید امین الدوله
فصل اول – تاریخچه اصلاحات در ایران
۱- اقدامات کلی
۲- سیر نوگرایی در ایران

۳- عباس میرزا
۴- امیر کبیر
۵- میرزا حسین خان سپهسالار
فصل دوم – اندیشه ها واقدامات
۱- تاثیر افکار غرب در اندیشه امین الدوله
۲- زمینه فکری و خصوصیات اخلاقی
۳- دیدگاه امین الدوله در خصوص نظام حکومت
۴- دیدگاه امین الدوله در خصوص راهکارهای نجات ایران
۶- دیدگاه امین الدوله در خصوص امتیازات
۷- دیدگاه امین الدوله در خصوص اصلاحات
۸- دیدگاه امین الدوله در خصوص اقتصاد
۹- دیدگاه امین الدوله در خصوص قشون و ارتش
فصل سوم اخلاف و بازماندگان
۱– فرزندان
۲-میرزا محسن خان امینی ( امین الدوله )
۳- اشرف الملوک فخر الدوله
۴-سرلشکر حسن امینی مجدی
۵- دکتر علی امینی
۶- ابوالقاسم امینی
۷- سرتیپ محمود امینی
نتیجه گیری
منابع و مآخذ

 

فهرست منابع و مآخذ

–    آبراهامیان: یرواند،ایران بین دو انقلاب، درآمدی بر جامعه شناسی ایران معاصر، ترجمه احمد گل محمدی، مجدابراهیم فتاحی، تهران ،نشر نی، ۱۳۷۸٫

–        آجودانی، ماشاالله: مشروطه ایرانی، تهران،اختران، ۱۳۸۲٫

–    اتحادیه، منصوره: پیدایش و تحول احزاب سیاسی مشروطیت ، (دوره اول و دوم مجلس شورای ملی)، تهران ، نشر گستر، ۱۳۶۱٫

–        آدمیت، فریدون: امیر کبیر و ایران، تهران، امیر کبیر، ، چاپ هشتم، ۱۳۷۸٫

–        آدمیت، فریدون: اندیشه ترقی و حکومت قانون ، عصر سپهسالار، تهران، خوارزمی، ۱۳۵۶٫

–        آدمیت، فریدون: فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت ، تهران، سخن، ۱۳۴۰٫

–        آرین پور، یحیی: از صبا تا نیما، تهران، ج۱ ،۱۳۵۴٫

–    آوری، پیتر: تاریخ معاصر ایران از تاسیس تا انقراض سلسله قاجاریه ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، تهران، نشر عصایی، ج ۳،  ۱۳۶۹٫

–        اسپاروی ، ویلفرید: بچه های دربار… ، ترجمه شاملویی پور، انتشارات انجمن قلم، سال ۱۳۷۹٫

–        احتشام السلطنه،خاطرات احتشام السلطنه یا یادداشت های احتشام السلطنه  به کوشش موسوی ، انتشارات زوار ، سال ۱۳۶۷ .

–        افشاری، پرویز :صدراعظم های سلسله قاجاریه، انتشارات وزارت امور خارجه، تهران، ۱۳۷۲٫

–        ارفع الدوله : ایران دیروز یا خاطرات پرنس ارفع الدوله، تهران‌چاپخانه‌وزارت‌فرهنگ و‌هنر، ۱۳۴۵ ش.

–    افشاری یزدی، محمود : سیاست اروپا در ایران ترجمه سید ضیاءالدین دهشیری، انتشارات موقوفات دکتر افشار وابسته به دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۵۸٫

–    افضل الملک ، غلامحسین :افضل التواریخ به کوشش منصور، اتحادیه و سرویس سعد وندیان، تهران نشر تاریخ ایران، ۱۳۶۱٫

–        اقبال آشتیانی ، عباس : میرزا تقی خان امیرکبیر، به کوشش ایرج افشار، تهران ۱۳۴۰ چاپ تابان.

–    الگار، حامد : دین و دولت در ایران نقش علما در دوره قاجار، ترجمه ابوالقاسم ستری، چاپ دوم، انتشارات توس، تهران، ۱۳۶۹٫

–        الموتی، ضیاءالدین: فصولی از تاریخ مبارزات سیاسی و اجتماعی ایران جنبش های چپ ، چاپ بخش،تهران، ۱۳۷۰٫

–        اوکارنر، فردریک: تاریخ معاصر ایران از مشروطه تا جنگ جهانی اولترجمه حسن زنگنه، نشر شیراز، تهران، ۱۳۷۶٫

–        اعتماد السلطنه: محمد حسن خان: خلسه یا خوابنامه، به کوشش محمود کتیرایی، تهران، کتابخانه طهوری، ۱۳۴۸ ش.

–        اعتماد السلطنه: محمد حسن خان: تاریخ منتظم ناصری، تصحیح محمد اسماعیل رضوانی،تهران، دنیای کتاب،جلد ۳،۱۳۶۱٫

–        اعتماد السلطنه: محمد حسن خان: الماثروالآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، بی نا، ۱۳۶۳٫

–        اعتماد السلطنه: محمد حسن خان: روزنامه خاطرات اعتماد السلطنه ، با مقدمه و کوشش ایرج افشار، تهران، امیر کبیر، ۱۳۵۴٫

–    اعتماد السلطنه: محمد حسن خان: مرآت البلدان به تصحیح عبدالحسین نوایی و میر هاشم محدث، تهران، دانشگاه تهران،جلد ۳، ۱۳۶۷٫

– اشرف، احمد: موانع رشد سرمایه داری در ایران، در دوره قاجاریه، انتشارات زمینه تهران، ۱۳۵۱٫

–    امین الدوله ،میرزا علی خان: خاطرات سیاسی امین الدوله به کوشش حافظ فرمانفرمائیان، زیر نظر ایرج افشار، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۷۰٫

–    امین الدوله ، میرزا علی خان:  سفرنامه امین الدوله با مقدمه علی امینی، و به کوشش کاظم اسلامیه ، انتشارات توس، تهران ۱۳۵۴٫

–        امیرخیزی، حسین: تاریخ آذربایجان، تبریز، فرهنگ، ج ۱، ۱۳۳۲٫

–    امین لشکر ، میرزا قهرمان امین لشکر: روزنامه خاطرات امین لشکر، وقایع سالهای ۱۳۰۶ تا ۲۱۳۰۷ به کوشش ایرج افشار – محمد رسول دریاگشت.

–        اقبال، اسماعیل، نقش انگلیس در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، انتشارات اطلاعات تهران، ۱۳۵۷٫

–        بامداد، مهدی: شرح حال رجال ایران، بی جا، چابخانه بابک، بازرگانی، ج دوم، ۱۳۴۷٫

–    بنجامین  ، س.ج. و : سفرنامه بنجامین  ،ایران و ایرانیان عصر ناصرالدین شاه، ترجمه محمدحسین کردبچه، انتشارات جاویدان ، چاپ دوم ۱۳۶۹٫

–        بهار، مهدی:«میراث خوار استعماری»، امیرکبیر، تهران ۱۳۵۷٫

–        بهرامی، عبدا…: تاریخ اجتماعی سیاسی ایران ، از زمان ناصرالدین شاه تا آخرین شاه قاجار، انتشارات سنائی ، سال ۱۳۶۲٫

–        براون، ادوارد:انقلاب مشروطیت ایران، ترجمه مهدی قزوینی، تهران، کویر ۱۳۷۶٫

–        بیانی ،عزیزا… : تاریخ تطبیقی ایران با کشورهای جهان ،  از ماد تا انقراض سلسله پهلوی، انتشارات امیرکبیر، سال ۱۳۸۴٫

–        بیانی، خان بابا: پنجاه سال تاریخ ایران در دوره ناصری ، انتشارات علمی، ج اول، چاپ اول ۱۳۷۵٫

– زوبر، ب. آ: مسافرت به ارمنستان و ایران ، ترجمه محمود هدایت، تهران ،۱۳۲۳ ش .

–        بهار، محمدتقی ملک الشعرای: سبک شناسی یا تاریخ تطور نثر پارسی، تهران، امیر کبیر ،چاپ ششم،  ۳ جلد ، ۱۳۳۷ ش.

– پولاک یاکوب، ادوارد: سفرنامه پولاک، ایران و ایرانیان ، ترجمه کیکاوس جهانداری، خوارزمی ،تهران، ۱۳۶۱٫

–        تاج، السلطنه: خاطرات تاج السلطنه ،  به کوشش منصوره اتحادیه، سیروس سعدوندیان، تهران، نشر تاریخ ایران، ۱۳۶۱ ش.

–        تیموری، ابراهیم: عصر بی خبری یا تاریخ امتیازات در ایران ، انتشارات اقبال، تهران، ۱۳۳۷٫

–        دولت آبادی، یحیی، حیات یحیی ، تهران،انتشارت  فردوسی،ج ۱، ۱۳۶۲٫

–        دانشور، داریوش: وقایع دارالخلافه ، گوتنبرگ، مشهد ،۱۳۷۲٫

–        دروویل ، گاسپار : سفرنامه دروویل ، ترجمه جواد محبی ، تهران ، گوتنبرگ ، ۱۳۴۸٫

–    دیوان بیگی ،میرزا حسین خان: خاطرات دیوان بیگی ، از سال ۱۳۷۵ تا ۱۳۱۷ قمری به کوشش ایرج افشار ، محمد رسول دریاگشت ،انتشارات اساطیر، چاپ اول، سال ۱۳۸۲٫

– جنگلی ،میرزا، اسماعیل: قیام جنگی، انتشارات جاویدان ،چاپ اول، تهران ۱۳۵۷٫

–    حاج سیاح، خاطرات حاج سیاح یا دوره خوف و وحشت، به کوشش حمید سیاح، به تصحیح سیف الله گلکار ،تهران، انتشارات ابن سینا، ۱۳۴۶ ش.

–    حسینی ، جمال الدین، سلسله تحقیقات قرن اخیر، (رشیدیه و روند تاریخی جنبش تنباکو) ، کتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد، بی تا.

–        حائری – عبدالهادی:تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق ، تهران انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم ۱۳۷۴٫

–        خان ملک ساسانی، احمد: سیاستگران دوره قاجار، تهران، چابخانه فردوسی،دو جلد،  ۱۳۴۶٫

–        خورموجی، محمد جعفر: تاریخ قاجار ، حقایق الاخبار ناصری، به کوشش حسین خدیوجم، زوار، تهران، ۱۳۴۴٫

–        چرچیل، جورج. ب: فرهنگ رجال قاجار ، غلامحسین میرزا صالح، انتشارات زرین ۱۳۶۹٫

–        دانشور، داریوش: وقایع دارالخلافه، گوتنبرگ، مشهد، ۱۳۷۲٫

–    دستره،آنت:مستخدمین بلژیکی درخدمت دولت ایران (۱۸۹۱، ۱۹۱۵/۱۳۳۲، ۱۳۱۴)، ترجمه منصوره اتحادیه نظام مافی ، انتشارات نشر تاریخ ایران، چاپ اول زمستان ۱۳۴۳٫

–        رائین، اسماعیل: حقوق بگیران انگلیس در ایران، انتشارات جاویدان، تهران ،۱۳۵۶٫

–        رائین، اسماعیل: فراموشخانه و فراماسونری در ایران، تهران امیر کبیر، سه جلد ، ۱۳۴۷٫

–        رایت، دنیس:انگلیسیان در ایران، ترجمه غلامحسین صدری افشار، انتشارات دنیا، تهران، ۱۳۵۷٫

–        رجایی، فرهنگ: مسئله فرهنگ ایرانیان امروز، ایفای نقش در یک عصر تمدن و ضد فرهنگ، تهران، نشر نی ۱۳۸۲٫

–        رشدیه، فخرالدین: زندگینامه، بنیانگذار فرهنگ نوین ایران، تهران، هیرمند، ۱۳۷۰٫

–        رشدیه، شمس الدین : سوانح عمر، تهران، نشر تاریخ ایران، ۱۳۶۲٫

–        رنولدز، جرج: بوسه عذرا ، سید حسین صدرالمعالی، تهران، ۱۳۲۶ ق.

–        راوندی ،مرتضی: تاریخ اجتماعی ایران ، طبقات اجتماعی بعد از اسلام ، انتشارات امیر کبیر ،تهران ،جلد سوم ، ۱۳۵۷٫

–        سپهر، عبدالحسین خان: مرآه الوقایع مظفری، تصحیح عبدالحسین نوایی.

–        ستوده، منوچهر: از آستارا تا استرآباد ، تهران، انجمن آثار ملی، ج ۱، ۱۳۶۹٫

–        سیمونیچ، ای، او: خاطرات وزیر مختار، ترجمه یحیی آرین پور، پیام فرانکلین، تهران، ۱۳۵۳٫

–        سمسار، محمد حسن ،یحیی ، ذکاء: «تهران در تصویر»، ج ۲٫

–        سلیمانی ، کریم : انقلاب رجال دوره قاجاریه ، تهران، نشر نی، ۱۳۷۹٫

–        سفری، محمد علی : مشروطه سازان ، انتشارات نشر علمی ، چاپ اول پائیز ۱۳۷۰٫

–    سدیدالسلطنه، محمد علی خان ضیایی بندرعباسی :  خاطرات سدید السلطنه  ، التدقیق فی سیر الطریق ،تصحیح و تشحیر، احمد اقتداری ،انتشارات کهن ،تهران ۱۳۶۲

–        شمیم، علی اصغر: ایران در دوره سلطنت قاجار، بی جا، انتشارات علمی، ۱۳۷۰٫

–        شقاقی، ممتحن الدوله، میرزا مهدی خان، میرزا هاشم: رجال وزارت خارجه ، به کوشش ایرج افشار، اساطیر،تهران، ۱۳۶۵٫

–    شقاقی، ممتحن الدوله:خاطرات ممتحن الدوله ، زندگای نامه میرزا مهدی خان ممتحن الدوله شقاقی، به کوشش حسینقلی خانشقاقی ، انتشارات امیرکبیر ،چاپ اول، ۱۳۵۳٫

–        شیرازی، میرزا صالح :سفرنامه ،اسماعیل رائین، تهران، روزن، ۱۳۴۷٫

– شعبانی، علی : هزار فامیل ، تهران، انتشارات بوعلی، ۱۳۶۶ ش.

–         صفائی، ابراهیم: اسناد نو یافته ، تهران، ۱۳۴۹ ش.

–        صفایی ، ابراهیم: رهبران مشروطه ، میرزا علی خان امین الدوله، چاپ شرق، ۱۳۴۵٫

–        صفایی، ابراهیم: اسناد برگزیده دوران قاجاریه ، انتشارات بابک ، سال۲۵۳۵٫

–        صدر ،  محسن : خاطرات صدرالاشراف، انتشارات وحید ، چاپ اول ،سال ۱۳۶۴٫

–        طاهری، ابوالقاسم: تاریخ روابط بازرگانی و سیاسی ایران و انگلیس ، تهران انجمن آثار ملی، بی تا، ج ۲٫

–    طلوعی ، محمود: هفت پادشاه ، ناگفته هایی از زندگانی و روزگار سلاطین قاجار، چاپ سوم ،انتشارات نشر علمی ، ج دوم ،سال ۱۳۸۱٫

–        عاقلی ،باقر: خاندانهای حکومتگر قاجار و پهلوی، نشر علم و تهران، ۱۳۸۱٫

–        عبدلی فر، فریدون: تاریخ پست ایران، نشر هیرمند، ۱۳۷۵٫

–    عین السلطنه، قهرمان میرزا: روزنامه خاطرات عین السلطنه، به کوشش مسعود میرزا سالور، ایرج افشار، اساطیر، تهران،ج ۲، ۱۳۷۶٫

–        علوی ،سید ابوالحسن: رجال عصر ناصری ، به کوشش حبیب یغمایی، ایرج افشار، انتشارات اساطیره چاپ اول، سال ۱۳۶۳٫

–        علی، رضاقلی: جامعه شناسی نخبه کشی، تهران ۱۳۷۹٫

–    غفاری،محمدعلی: خاطرات واسناد محمدعلی غفاری، به کوشش منصوره اتحادیه، سیروس سعدوندیان، نشر تاریخ ایران، چاپ او.ل، تهران، ۱۳۶۱٫

–    فخاری ،غلامرضا: اختلاف دولتین ایران و افغانستان در مورد هیرمند، موسسه چاپ و انتشارات وزارت خارجه، تهران، ۱۳۷۶٫

–        فراستخواه، مسعود: سرآغاز نواندیشی معاصر، شرکت سهامی انتشارات، تهران، ۱۳۷۷٫

–    فرمان فرما ، عبدالحسین میرزا: زمانه وکارنامه سیاسی و اجتماعی ، کتاب یکم ، منصوره اتحادیه نظام ،انتشارات کتاب سیامک ،سال ۱۳۸۳٫

–        فوارن، جان: مقاومت شکننده تاریخ تحولات اجتماعی ایران از ….، . ترجمه احمد تدین، تهران، رساء، چاپ چهارم، ۱۳۸۲٫

–    فلور ،ویلهم : جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران ،  ، ترجمه ابوالقاسم سری  ، انتشارات طوس، جلد اول ، چاپ اول، ۱۳۶۶٫

–    فوریه: خاطرات فوریه سه سال در ایران ، ترجمه عباس اقبال اشتیانی، به کوشش همایون شهیدی، انتشارات دنیای کتاب ،سال ۱۳۶۳٫

–        قاسمی، ابوالفضل: خاندانهای حکومتگر ایران الیگارشی ، خاندان فیروز.

–        قاسمی پویا: مدارس جدید در دوره قاجاریه با نیان و پیشروان ، تهران، نشر دانشگاهی ، ۱۳۷۷٫

–        قدیانی ،عباس: تاریخ فرهنگ تمدن ایران در دوره قاجاریه ، انتشارات فرهنگ مکتوب، تهران ،۱۳۸۴٫

–    کرزن، جورج.ن: ایران و قضیه ایران ، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی ، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی ،تهران ،جلد دوم، چاپ سوم ، ۱۳۶۷٫

–        کاظم زاده : روس و انگلیس در ایران، (۱۹۱۴، ۱۸۴۶) ترجمه منوچهر امیری، بی نا، تهران، ۱۳۵۴٫

–        کاترنزیو، پیر: رقابت روس و انگلیس در ایران و افغانستان ،ترجمه عباس آذرین، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران ۱۳۵۹٫

–        کسروی، احمد: تاریخ مشروطه ایران، تهران،  صدای معاصر،چاپ اول، ۱۳۷۸٫

–     کرمانی، ناظم الاسلام: تاریخ بیداری ایرانیان، به اهتمام علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، نشر پیکان، چاپ پنجم،   ، ج اول وسوم  ،۱۳۷۶٫

–        کاساکوفسکی، کلنل: خاطرات کاساکوفسکی، ترجمه عباسقلی جلی، امیر کبیر، تهران، ۱۳۴۴٫

–    کاشانی،شریف: واقعات اتفاقیه در روزگار، به کوشش منصوره اتحادیه، نظام مانی، سیروس سعدوندیان، نشر تاریخ ایران ،تهران ، ۱۳۶۳٫

–        کارلاسرنا: سفرنامه مادام کارلاسرنا ، آدمها و آیینه ها در ایران،علی اصغر سعیدی، انتشارات زوار، چاپ اول، ۱۳۶۲

–        کیا، ایرج: مروری بر تاریخ پست ایران، انتشارات نگین، تهران،۱۳۷۶٫

–    کربلائی ، شیخ حسن متولد ۱۳۲۲ :  قرارداد رژی ۱۸۹۰میلادی یا تاریخ انحصار دخانیات در سال ۱۳۰۹ هجری قمری ، انتشارات مبارزان، چاپ دوم، ۱۳۶۱٫

–        کتیرایی ، محمود : فراماسونری در ایران از آغاز تا تشکیل نشر بیداری ، تهران ، انتشارات اقبال – چاپ چهارم سال ۱۳۶۱٫

–        لمبتون، آ.ک.س: ایران عصر قاجار، ترجمه سیمین فصیحی، جاویدان فرد، تهران، ۱۳۷۵٫

–        لمبتون، آن.ک.س: انجمن های سری و انقلاب مشروطیت ایران ، ترجمه  اسماعیل رائین ، تهران، بی نا ۱۳۴۵٫

–        لیتن، ویلهلم: ایران از نفوذ تا تحت الحمایگی، ترجمه مریم میراحمدی، موسسه انتشاراتی معین، تهران، ۱۳۶۷٫

–        موقن، یداله: تاریخچه مفهوم استبداد شرقی، فصلنامه نگاه نو، بهمن ۱۳۷۲٫

–        محمود،محمود: روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن ۱۹، اقبال و شرکاء،تهران بی تا، ج ۳ و ۴٫

–        ملک زاده،مهدی: تاریخ انقلاب مشروطیت ایران ، اعلمی، تهران، ج ۱، ۱۳۷۳٫

–        ملک زاده، مهدی : زندگانی ملک المتکلمین ، اعلمی ،تهران، ۱۳۲۵٫

–        مستوفی، عبدا… : شرح زندگانی من ، انتشارات کتابفروشی علمی، چاپ اول، ج ۱، ۱۳۲۴٫

–    مستوفی، عبدا… : شرح زندگانی من تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه از سلطنت مظفرالدین شاه تا قرار داد وثوق الدوله با انگلیس ، تهران، زوار گلش، ج ۲، ۱۳۶۵٫

–    مافی، حسین قلی خان(نظام السلطنه) : خاطرات و اسناد نظام السلطنه مافی ، به کوشش معصومه مافی، منصوره اتحادیه، سیروس سعدوندیان، حمید رام پیشه ، تهران، نشر تاریخ ایران، شرکت سهامی خاص، ج ۱، ۱۳۶۱٫

–    متولی حقیقی، یوسف: تاریخچه آموزش و پرورش نوین خراسان از آغاز تا انقلاب اسلامی ،مشهد، نشر مرندیز، چاپ اول ۱۳۸۴٫

–    مجدالملک، محمدخان:کشف الغرایب فی الامور العجایب یا رساله مجدیه ، علی امینی بیست سال بعد از امیر کبیر، متضمن شرح اوضاع ایران و حوادث نیمه اول سلطنت ناصر الدین شاه قاجار در رابطه با مجدالملک وکتاب انتقادی او،با تصحیح ،مقدمه و نوشتجات فضل ا… گرگانی،تهران، اقبال، ۱۳۵۸ ش.

–        مشعوف، حمید: وزارت وزیران اعظم در دوره قاجاریه، بی جا، انتشارات پژوهش توس، ۱۳۸۳٫

–        مراغه ای، زین العابدین: سیاحت نامه ابراهیم بیگ، به‌کوشش‌،‌م.ع ت، میانلو، انتشارات‌اسفا، تهران ۱۳۶۴٫

–    مهدوی ،شیرین: زندگانی حاج محمد حسن کمپانی امین الضرب ،ترجمه منصوره اتحادیه ، فرح ناز امیرخانی ، تهران سال ۱۳۷۹٫

–        محبوبی‌اردکانی،‌حسین:‌تاریخ موسسات‌تمدنی جدید در ایران، تهران،‌دانشگاه‌تهران،ج اول،۱۳۷۰-۱۳۵۳ .

–    معاصر ،حسن: تاریخ استقرار مشروطیت در ایران ، مستخرجه از روی اسناد محرمانه وزارت امور خارجه، ابن سینا، تهران، ۱۳۴۷٫

–    ملک آرا، عباس میرزا: شرح حال عباس میرزا ملک آرا ، به تصحیح و کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، انجمن نشر آثار ایران، ۱۳۲۵ ش.

–        مهمید، محمد علی: تاریخ دیپلماسی ایران ،(قبل از هخامنشیان تا پایان قاجاریه) نشر میترا، تهران، ۱۳۶۱٫

–        مجتهدی ، م : رجال آذربایجان  در عصر مشروطیت، تهران، ۱۳۲۷ ش.

–    مدنی، سید جلال الدین:  تاریخ تحولات سیاسی و روابط خارجی ایران از انقلاب مشروطیت تا انقراض قاجاریه ، ، انتشارات اسلامی ،ج۲، سال ۱۳۶۳٫

–        معیرالممالک ،دوستعلی خان : رجال عصر ناصری ، انتشارات نشر تاریخ ایران ، سال ۱۳۶۱٫

–        معیرالمالک دوستعلی خان :یادداشتهای از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه ، انتشارات نشر تاریخ ایران ، سال ۱۳۶۲٫

–        نجمی ،ناصر: طهران عصر ناصری ، انتشارات عطار، چاپ اول ، ۱۳۶۴٫

–        نوایی، عبدالحسین: ایران و جهان ، نشر هما، تهران ،ج اول و۳ ، ۱۳۷۵٫

–    نورایی، فرشته: تحقیق در افکار میرزا ملکم خان ، (مجموعه اسناد ملکم – امین الدوله به ملکم) ، کتبهای جیبی، تهران، ۱۳۵۲٫

–        ناصرالدین شاه :  سفرنامه عراق عجم  ، انتشارات تیراژه ، بهار ۱۳۶۲٫

–    وحیدنیا، سیف الله: خاطرات و اسناد (شامل نوشته ها و خاطرات مستند، تاریخی و اسناد و عکسهای معتبر و منحصر وحیدگلکار ، تهران، ۱۳۶۴٫

–        وحدت، فرزین: رویارویی فکری ایرانی با مدرنیت ، ترجمه مهدی حقیقت خواه، تهران، ققنوس ۱۳۸۲٫

–        واتسن، رابرت گرانت: تاریخ ایران از ابتدای قرن ۱۹ تا سال ۱۵۸۵ ، ترجمه وحید مازندرانی، سخن، بی‌جا، بی تا.

–    وقایع اتفاقیه ، مجموعه گزارشها خفیه نوسیان انگلیس در ولایات جنوب ایران از سال ۱۲۹۱ تا ۱۳۲۲ قمری به کوشش سعید سیرجانی نشر نور تهران ، ۱۳۶۱٫

–        ورهرام ، غلامرضا، تاریخ سیاسی و سازمانهای اجتماعی ایران در عصر قاجار، انتشارات معین، تهران ۱۳۶۹٫

–        هدایت ، مهدی قلی خان مخبرالسلطنه:« خاطرات و خطرات زوار»، تهران ۱۳۶۳٫

–        هدایت مخبرالسلطنه، مهدی قلی خان : گزارش ایران ، قاجاریه مشروطیت، انتشارات نقره ،تهران، ۱۳۶۳٫

–        همفر، خاطرات همفر، ترجمه محسن مویدی، انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۶۱٫

–        هوشنگ مهدوی، عبدالرضا: روزهای افتخار، نشر گفتار، تهران، ۱۳۵۷٫

–        هروی،‌محمد‌یوسف:‌عین الوقایع، به‌کوشش‌محمد‌آصف‌فکرت،‌انتشارات‌آموزش‌انقلاب اسلامی، ۱۳۷۲٫

–    یارشاطر ، احسان : انقلاب مشروطیت،از سری مقالات دانشنامه ایرنیکا، ترجمه پیمان متین ، با مقدمه ناصر تکمیل همایون ، انتشارات امیرکبیر، تهران ۱۳۸۳٫

–        مجلات و نشریه ها :

–        روزنامه ایران، ج۲،ش ۲۹۷،۱۴ رمضان ۱۲۹۳٫

–        روزنامه شرافت : نمره دهم ، شهر ذی القعده الحرام ، ۱۳۱۴ هجری قمری .

–        روزنامه شرافت : نمره نوزدهم ، شهر شعبان المعظم ، ۱۳۱۵ هجری قمری .

–        روزنامه شرف : نمره پنجم ، جمادی الاولی ، ۱۳۰۰ هجری قمری .

–        روزنامه ایران : شماره ۱-۲۵-۵۳ ، سال ۱۲۸۸ هجری قمری .

–     مجله یغما ، سال بیست و سوم، شماره ۹، فیروز کاظم زاده

–     مجله یادگار – سال سوم شماره اول

–     مجله گیله وار– شماره ۶۴، سال ۳/۹/۷۹

–    واحد نشر، اسناد وزارت خارج (نهضت، مشروطیت ایران بر پایه اسناد وزارت خارجه) تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی) ۱۳۷۰

–     مجله تعلیم و تربیت ، تاریخچه معارف ایران، در سال ۴ شماره ۶٫

–     همت ، نیکو ، «مجله ارمغان »، امین الدوله ، سال بیست و هفتم ، فروردین ۱۳۳۷٫

–    تکمیل همایون، غلامحسین: «کودتای محمدعلی شاه، کودتای رضاخان، کودتای ۲۸ مرداد» روزنامه اطلاعات، شماره ۲۱۴۱۵، ۳۱/۵/۱۳۷۷٫

چکیده

میرزا علی خان معروف به امین الدوله به سال۱۲۶۰هجری قمری(۱۲۲۲هجری شمسی)در تهران متولد شد. وی فرزند میرزا محمدخان مجدالملک (سینکی لواسانی) که وی خواهر زاده میرزا آقا خان نوری دومین صدراعظم ناصر الدین شاه بوده است.

امین الدوله خط و انشاء را از پدر آموخت، مقدمات زبان عربی را در تهران آموخته بود. و در سفری که همراه پدر به بغداد رفت به تکمیل زبان عربی و آموزش زبان ترکیبی اسلامبولی پرداخت وقتی پدرش مجد الملک به کارپردازی آذربایجان منصوب شد همراه پدر بود. و در آنجا زبان فرانسه را آموخت و همان وقت به آموزش ترکی آذربایجان مشغول شد.

پس از مراجعت از بغداد و خدمت در حضور شاه نیابت اول وزارت خارجه در سن نوزده سالگی به او داده شد ضمن نیابت اول جزء پیشخدمتان خاصه شاه گردید و مفتخر به لقب منشی حضور تا سال۱۲۹۰ ، در سال ۱۲۸۸ مسئولیت چاپارخانه های دولتی (پست خانه) به وی محول شد. دو سال بعد ملقب به امین الملک گردید و احراز وزارت رسائل (ریاست دفتر مخصوص شاه) را اخذ نمود. در اولین سفر ناصر الدین شاه به همراه او بود ولی از آلمان برگشت. به خاطر پشتکاری که داشت در سال ۱۲۹۴ متصدی امور ضرابخانه دولتی تبریز (علاوه بر شغلهای قبلی) به وی داده شد. یکسال بعد سفیر مخصوص شاه به ایتالیا جهت تسلیت مرگ ویکتور امانول شد. به دلیل لیاقت و امانتی که از ایشان آشکار شد وزارت وظایف و اوقاف نیز بر سایر مشاغل او افزوده گشت. در سال ۱۲۹۹ ملقب به امین الدوله کرد و در سال ۱۳۰۴ منصب ریاست مجلس وزراء و دارالشوری کبری که اعظم مناسب دولتی است به وی محول شد. در سه سفر ملتزم در رکاب ناصرالدین شاه بود، بعد از یک دوره حدودا ده ساله و دوری از سیاست مجددا توسط (مظفرالدین شاه) به پیشکاری و وزارت آذربایجان و حامل فرمان و ششمین ولیعهدی برای محمدعلی میرزا شد و در آنجا نیز اقدامهای فرهنگی انجام داد از جمله افتتاح مدرسه رشدیه . در سال ۱۳۱۴ به دستور شاه به تهران آمد. به وی پستهای زیادی پیشنهاد شد و مدتی وزیر اعظم شد و ۵ ماه بعد صدراعظم شد (۱۶ صفر یا ۱۵ محرم ۱۳۱۶) ۵-۱۳۱۴ وی ناصر الملک را به عنوان وزارت مالیه انتخاب نمود ، همچنین وی هیئت بلژیکی را جهت اقدامات اصلاحی مالی به ایران فراخواند. در سال ۱۳۱۴ بر اثر فشارهایی که به وی از دربار و مخالفین وارد نمود مجبور به استعفا از صدارت شد با برکناری وی ناصر الملک نیز برکنار گردید. و چون از صدارت معزول شد به زیارت مکه رفت مدتی در لشت نشای رشت اقامت نمود تا اینکه شاه او را از ایران اخراج نمود (به داغستان) رفت و او در هنگام سفر به اروپا نامه های انتقادآمیزی به شاه نوشت پس از مدتی دوری دوباره مظفرالدین شاه نامه محبت آمیز، به وی می نویسد و او به گیلان برمی گردد تا اینکه در لشت نشا در سال ۱۳۲۲ برابر با ۱۲۸۳ هجری شمسی فوت می کند.

امین الدوله از جمله رجال برجسته عصر قاجار به شمار می رود به طوری که افکار و اندیشه های او در تحولات داخلی‌و خارجی ایران تاثیر زیادی داشته است. در مورد او قضاوتهای متناقض فراوانی ارائه شده است به طوری که از وی دو شخصیت متفاوت یعنی اصلاح طلب و محافظه کار ساخته اند. نظر به اهمیت شخصیت امین الدوله بر آن شدیم تا با یک بررسی‌عمیق‌و علمی به دور از هر گونه غرض‌ورزی، هویت واقعی وی را برای صاحبان فکر و اندیشه معرفی نماییم.

مقدمه

تحقیق‌در تاریخ معاصر ایران و شناخت شخصیتهای صحنه های مختلف و بازیگران میدان های گوناگون در ارتباط تنگاتنگی با جامعه کنونی ایران است. شاید بتوان گفت این دوره تاریخ ایران به علت ورود ایران و ایرانیان در سیاست جهانی از ویژگیهای‌خاصی برخورداراست،به ویژه آنکه بررسی زندگی اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی…. ایرانیان که در این مقطع تاریخی دچار دگرگونی‌هایی فراوان می‌شود و با اقدام‌های شخصیتهای مهم چون – عباس میرزا ولیعهد و قائم مقام فراهانی–پویه‌هایی گوناگون صورت می‌گیرد.

این امر منجر‌به اعزام عده‌ای برای تحصیل به خارج‌و آشنایی‌آنان با پیشرفت‌های غرب می‌شود که نقش‌های نوینی‌در‌تاریخ ایران چهره می بندد و با روی کار آمدن میرزا تقی خان امیرکبیر وتلاشهای موثر این عنصرلایق‌در مدت‌کوتاه صدر اعظمی‌در عصر‌ناصری پی‌آمدهای مختلفی‌را سبب می‌شود،که نتایج آن دگرگونی جامعه ایران و آغاز شناسایی مردم و بازآفرینی‌واقعیتهای‌نهفته در جامعه است. در‌این مدخل نوآغاز شده، چهره‌هایی تلاش می نمایند تا راه و‌رسم امیر را پیش‌گیرند و یا عصر او را مورد آزمایش قرار دهند یا جای پای او بگذارند و دست کم این که در نوشته های خود، از آرمانهای امیر سخن گویندو دورانش را ستایش، و آفرینشهای متعددی او را در جامعه خفته ایران که به آرامی در حال بیدار شدن است بازگو و تاثیر آنها را ارزیابی نمایند.

 تاریخ معاصر ایران، مملو از دگرگونیهای‌سرنوشت‌ساز است، دوران پر آشوب و فتنه آکنده از دخالتهای بیگانگان‌و اجرای نقشه‌های بی باکانه در جهت‌فنای ایران و ایرانی بدست خود‌و بیگانه، سیاستمداران ایرانی زبون، فاقد شخصیت، دست و پا بسته و در خدمت بیگانه، دولتهای سرسپرده- برای خواسته های انگلیس و روس– عاملین اجرای سیاستهای آنها شده و در زبونی مردم کوشا و در وابستگی آنها به دولتهای غرب قدمهای فراخی برداشته‌و در نتیجه نقش نامطلوب خود را در تاریخ معاصر ایران اجرا و میراث ناخوشایندی از خود به یادگار گذاشته اند.

تاریخ معاصر ایران را می توان با شناخت بازیگران آنها بهتر ارزیابی قرار داد و علل و عوامل عقب‌ماندگی ایران را کشف کرد و مورد نقادی و تجربه و تحلیل قرار داد و جدای از نقش اول شاهان در این واپس گرایی، چیزی از نقش این بازیگران در پشت صحنه ها مخفی نماید.اوضاع عمومی سیاسی و اجتماعی تلاشهای اصلاح طلبی، تنزل قدرت سیاسی، خروج و پرخاش مردم، هیچ یک نتوانست تغییر عمده ای در روی حکمرانی بیندازد مگر وزارت یکساله امین الدوله که جهات مثبت داشت .

این دوره نیز امتداد همان مرحله تاریخی است با تشدید عوامل سابق – عواملی که بحران مالی را بار آورد- فشار استعمار اقتصادی و سیاسی را افزایش داد. از قدرت معنوی و قدرت مادی حکومت در مقابله با دشواریهای داخلی و خارجی کاست. از سوی دیگر حرکت اجتماعی در جهت تغییر نظام سیاسی با ایدئولوژی مشخصی تشکیل یافت همه حکومتهایی که در این ده سال روی کار آمدند با بحران مالی دست به گریبان بودند. بعضی از روی اعتقاد به ترقیخواهی و برخی ضرورت در پی نوعی نقشه (رفورم مالی) رفتند و در هر‌حال موثرترین عامل تعیین کننده سرنوشت حکومتها بود.

صدارت میرزا علی خان امین الدوله بعد از دوره دوری (فترت)وارد عرصه سیاست گشت و هوای تازه ای به نام اصلاحات عطر افشانی می کرد و امین الدوله به عنوان یک ترقی خواه و اصلاح طلب و ارد عرصه حکومتی شد.

مسئله اصلی در این پژوهش بررسی افکار اندیشه ها و احوالات امین الدوله با تکیه بر فعالیتهای سیاسی و اندیشه های وی می باشد سعی شده تا افکار و اندیشه های او واضح تر مورد بررسی قرار گیرد.

مهمترین سوالاتی در این پژوهش مطرح شده ،از قرار ذیل است :

۱-  عوامل موفقیت امین الدوله در کسب مقامات و مناسب مهم دیوانی چه بوده است ؟

۲-  مهمترین اقدامات او در چه زمینه هایی بوده است ؟

۳-  میزان تاثیر پذیری وی از افکار و اندیشه های متفکران این دوره در چه حدی بوده است ؟

۴-  سیاست مذهبی وی و نیز رابطه اش با طبقه روحانیون چگونه بوده است ؟

۵-  نقش وی در فراهم نمودن زمینه برای انقلاب مشروطه تا چه حد بوده است ؟

۶-  امین الدوله در سیاست خارجی خویش از چه خط و مشی سیاسی مشخص پیروی می کرده است ؟

۷- افکار و عقاید وی در زمینه حکومت و انواع آن چه بوده و خود ، کدام نوع حکومت را جهت اصلاح جامعه تجویز نموده است ؟

برای یافتن پاسخ این پرسش ها ناگزیر از طرح فرضیاتی چند هستیم که مهمترین آنها عبارتند از :

۱- افکار و اندیشه های غربی در شکل گیری شخصیت سیاسی امین الدوله تاثیر مستقیم داشته است.

۲- افکار اصلاح طلبی و نوگرایی امین الدوله متاثر از شخصیتهای چون عباس میرزا، قائم مقام، امیرکبیر، سپهسالار بوده است.

۳- افکار و اندیشه های امین الدوله در فراهم نمودن بستر فکری انقلاب مشروطیت تاثیر داشته است.

۴- بی‌توجهی‌امین‌الدوله نسبت‌به‌طبقه روحانیون ناشی از طرفداری‌وی از نظریه جدایی دین از سیاست بوده‌است.

۵- علت عمده سقوط و عزل امین الدوله از مقام صدارت ، مخالفت وی با نظام استبدادی و طرفداری از مشروطه خواهی بوده است .

کتاب شناسی

در روند تدوین این پژوهش از منابع و مآخذ متعددی استفاده شده است . در یک تقسیم بندی کلی، این منابع و مآخذ را می توان در قالب زیر دسته بندی کرد.

الف- منابع داخلی

۱- منابع دست اول

۲- تحقیقات

ب- منابع خارجی

۱- منابع دست اول

۲- تحقیقات

منابع دست اول :

قبل از این اینکه به معرفی اقدام کنیم، لازم به تذکر است که اساساً نوع نگرش نویسندگان این گونه منابع نسبت به امین الدوله بسیار متفاوت می باشد چنانکه عده ای چون میرزا غلامحسین خان ادیب مستوفی دیوان اعلی‌ابن‌مهدی خان بن‌علی‌خان شیرازی، ناظم الاسلام‌کرمانی، یحیی دولت آبادی،اعتماد السلطنه، عبد ا.. مستوفی، امین الدوله را می ستایند و او را به عنوان عامل مهم انسانی در ترویج اندیشه نوخواهی و آزاد اندیشی در اواخر دوره ناصری و مظفری معرفی می کنند.

در مقابل، احتشام السلطنه(خاطرات احتشام) مهدی قلی‌خان هدایت (مخبر السلطنه خاطرات ‌و‌خطرات)‌ امین‌الدوله را فردی کج اندیشی، رشوه خوار و ریاکار معرفی می کنند و مدعی هستند بعضی از اقدام های وی چون گسترش معارف، در جهت خودنمائی بوده نه برای نجات مردم و پیشرفت جامعه.

گرچه راجع به شخصیت امین الدوله منابع نسبتا فراوانی وجود دارد ، اما به دلیل وجود چنین گزارش های متناقض، کار پژوهشگر این موضوع را با مشکل مواجه می سازد. در ذیل مهمترین منابعی که در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته را مورد بررسی قرار می دهیم :

خاطرات سیاسی امین الدوله

این‌کتاب شرح حالی است از میرزا علی خان امین الدوله به قلم خود او؛و مانند بسیاری از شرح حالهای دیگر که به قلم مردان سیاسی نگارش می یابد آئینه ای از اوضاع سیاسی زمان مولف است.

آنچه مسلم است این کتاب یکی‌از مدارک خواندنی‌و تاریخی‌عصر ناصری است.کتابی است که‌گوشه‌هایی چند از زندگانی اجتماعی و درباری آن روزگار را آئینه وار می نمایاناد. هرچند که کتاب از حسب و بعض عاری نباشد. به همان کیفیت است که دیگر کتب خاطرات رجال ایران!

امین الدوله که تا کنون به نام سیاستمداری آزادیخواه و متجدد و اهل فضل و قلم شناخته شده است و اینک شرح‌حال خود را به‌سبکی بدیع‌در این‌کتاب بیان می‌کند و خواننده می‌تواند از خلال منظورآن کاملا به شخصیت و روحیه وی پی‌برده و اوضاع تاریخی ایران را نیز در دوره ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه باز شناسد. امین الدوله به سال ۱۲۶۰ هجری قمری در تهران متولد و به سال ۱۳۲۲ هجری قمری در لشت نشاء ملک شخصی چشم از جهان فرو بر بست.

در طول مدت عمر خویش شاهد دسته بندیها، دسیسه بازی ها و کینه ورزیهای رجال ایران بود و عجب آنکه خود او هم نتوانست از میدان توطئه گریها به دور بماند از مطالعه این کتاب معلوم می شود که چرا و چگونه او به چنین ماجراها آلوده گردیده و زندگی سیاسیش به ناکامی پیوست.

کتاب«خاطرات سیاسی امین الدوله تا صفحه ۲۳۶ به قلم خود امین الدوله است. ولی از آن صفحه تا انتها کتاب‌را که تغییر سبک نگارش آن مشهود است شخص‌دیگری‌نوشته‌است. به نظر می‌رسدکه نویسنده این قسمت محسن خان معین الملک، پسر میرزا علی خان، باشد که او نیز بعد از پدر، امین الدوله لقب یافت. در سراسر کتاب افعال سوم شخص مفرد بکار رفته است و این اگرچه به دلپذیر بودن شیوه نگارش می افزاید. در پاره ای جاها ذهن خواننده را از اینکه سرگرم خواندن «اتوبیوگرافی» است دور می کند.امین الدوله کتاب دیگری نیز به نام سفرنامه مکه دارد که شرح سفر او به مکه است که از جمعه شوال (۱۳۱۶ ه.ق) شروع و تا شنبه بیستم رجب ۱۳۱۷ که حدود نه ماه و هفت روز است بیست و سه روز اولش به حرکت از تهران تا لشته نشای گیلان و توقف در آنجا گذشته است . چهل و هشت روز آخر آن ورود به انزلی و اقامت مجدد در گیلان و بقیه در راه سفر به مکه و بازگشت از آنجاست.

روزنامه سفر را با سوز و آه فراق شروع به نوشتن می کند. تا در لشته نشای به انتظار فراهم شدن وسایل سفر است، یک لحظه آرام ندارد، یک جا نمی نشیند. خود را به پیاده روی، قایق سواری، نقشه ساختمان و دهکده و چراغ دریائی کشیدن و آتش افروختن سرگرم می کند یا آبی بر آتش اضطراب درون می زند. پا را که ازمرز ایران بیرون می گذارد کم کم روحیه اش بجا می آید. شرح وقایع و مشاهدات روزانه را به دقت و ظرافت می نویسد. هر چه دورتر می شود دقت ظرافتش بیشتر می شود روز به روز مفصل تر و شیرین تر می نویسد.

در بازگشت هر چه به مرز وطن نزدیکتر می شود بیشتر به یاد ناملایمات ایران می افتد. یادداشتهای روزانه مختصرتر می شود. امراض ناشناخته بر سرش می تازند، گوئی بند بند وجودش بهانه می تراشند برای ماندن و بازنگشتن. یادداشتها هر روز مختصر و مختصرتر می شوند تا آن توصیفهای دقیق و ظریف و مفصل از مناظر و اشخاص و احوال به جایی می کشد که گاه چند روزی نمی نویسد یا اگر می نویسد، خاطر یک روز به این اختصار است: «یکشنبه – تب و کسالت بیشتر شد» یا :«شب چهارشنبه مختصر کسالت»

مسافر ما، یک وزیر یا صدر اعظم حرفه ای و ساده نیست. آزاده است و نویسنده و شاعر و استاد خط و نقاشی و به چندین هنر آراسته است. از همه هنرهایش اسنادی در دست داریم ولی متاسفانه از نقاشیهای او چیزی به دست نرسید[۱].

افضل التواریخ

مولف کتاب غلامحسین خان ادیب مستوفی دیوان اعلی ابن مهدی خان بن علی خان شیرازی، که در تهران در سال محرم هزار دویست و هفتادو نه هجری قمری متولد شد. لقبش افضل الملک، تخلصش المعی، مشهور به ادیب کرمانی، و افضل الملک کرمانی، منصبش به گاه تالیف این تاریخ: مستوفی دیوان.

پس از اتمام تحصیلات در سلک «نوکر باب» منسلک ؛ و « چندی حکومت رادکان و چناران و پنج طایفه اکراد نزدیک قوچان و سه طایفه رشوانلو، پهلوانلو، ویرانلو و تحویلداری جنس دیوانی خراسان » یافت . سپس حکومت خواف و تربت حیدریه و پیشکاری مالیات سبزوار و تصفیه مالیات قوچان» هم بدو تفویض شد. سالها نیز «ریاست دارالانشا و دفتر خراسان» را داشت. مدتی« پیشکار مالیات قم و ساوه و زرند بود» و در سال هزار و سیصد و سی و یک هجری، از طرف دولت، به معاونت مازندران بر قرار گشت. زمانی «به منادمت رکن الدوله، محمدتقی میرزا ، پسر محمد شاه قاجار» سالیان متمادی در زمره ی «مترجمین دارالترجمه » بوده ؛ روزنامه های غربی که از اسلامبول و مصر برای ناصر الدین شاه فرستادند، وی مطالب سیاسی و پلیتیکی آنها را ترجمه کرده، کتابچه ساخته ، به حضور می بردند .

در آخر به «رتبه استیفاء نائل گردید» در سال هزار و سیصد و چهارده قمری بدستور مظفرالدین شاه به نگارش (تاریخ دولتی ) یا «افضل التواریخ» پرداخت.

نگارنده جز اثر فوق الذکر آثار دیگری نیز دارد از جمله (رکن الاسفار) ،(سحر سامری و سفرنامه ی ناصری)، ( سفرنامه خراسان و کرمان )، (کتابچه تفضیل و حالات دارالایمان قم) ؛ (سفرنامه قم)، (تاریخ و‌جغرافیای قم)، (ظفرنامه عضدی)، (کراسه ی المعی)، (قرن السعاده) یا (قرن السعادتین) ،(ترجمه اعلام الناس بماوقع للبرامکه من بنی عباس) ، «افضل التفاسیر)، نیز دو مجموعه یادداشتهای تاریخی مشتمل بر یادداشت ها، سوادنامه ها و احکام مختلف.

میرزا غلامحسین خان افضل الملک در بیست و سوم محرم سال ۱۳۴۸ هجری قمری در تهران فوت نمود. «افضل التواریخ» اشتمال دارد بر بیان واقعات عهد مظفری، از سال ۱۳۱۳ الی ۱۳۱۷ هجری قمری. نگارنده این اثر را به پنج جلد منقسم و هر یک از مجلات دوم، سوم و چهارم و پنجم را در چهار باب نگاشته است. مبداء تهیه مجلات خمسه را از «جلوس مظفر» نهاده، نخستین مجله را همین عنوان بخشید. سایر مجلات را هر یک به شرح وقایع یک ساله  سلطنت و دولت تخصیص داده. «افضل التواریخ نامیده است».افتتاح هر مجله به استثنای آخرین آن ها، به ستایش پروردگار است که آغاز هر کار را باید محتوای مجلد نخستین شرح کیفیت و بیست تالیف اثر، تعیین سنه ولادت مظفر الدین شاه، کیفیت جلوس سلطنت، و ذکر وقایع چهل و سه روز بدو جلوس از یوم شنبه هجدهم شهر ذی القعده الی آخر شهر ذی الحجه ی سنه ی ۱۳۱۳ هجری قمری، را شامل است.

سایر مجلات نیز در چهار باب اند. باب اول هر مجلدمختص است به «شرح یکساله ی سلطنت». باب دوم به اسامی و تعرفه ی اشخاص که در، «آن سنه» به وزارت و پیشکاری یا حکومت ولایات، یا مباشری ادارات و بیوتات دولتی نائل شده اند. باب سوم به «ذکر اشخاصی که در آن » سنه «لقب دولتی نائل آمده اند یا امتیازات دولتی را از قبیل تمثال مبارک و سایر نشانهای معظمه، برای خود تحصیل کرده اند و به خلاع فاخره سرافراز گشته اند» . باب چهارم به ذکر «اشخاص معروف محترمی که در ایران »در آن سال وفات کرده اند.

در ضمن این مجلات و در طی همین ابواب گذشته از بیان رویدادهای یکساله سلطنت و دولت، گاه به مناسبت موضوع به درج نوشتارها و رسالاتی مفصل پرداخته است از خود و دیگران. نکته دیگر در حین نگارش تمامی مجلات گاه به جغرافیای امکنه پرداخته گاه معنی اصطلاحات دیوانی، ترجمان احوال رجال، و تربیت دوائر دولتی را  بدست داده ،گاه نیز به خرده گیری از امور دولت و ارائه ی پیشنهادهای اصلاحی برآمده است.

شیوه تاریخ نگاری- (افضل التواریخ) تاریخی است سنتی به قلم مورخی دولتی مع هذا نقطه عطفی است در سیر تاریخ نگاری سده پیشین، نمونه ایست از تطور تاریخ نگاری سنتی در آن سالها.

افضل الملک، «شان خود را بر خلاف سایر مورخین، اجل بر دروغگویی و تملق و اغراق و مبالغه»، بر شمارده که می نویسد:«حقیقت مطلب این است که من هم چندان زحمتی نمی کشم و خدمتی نمی کنم. نه داد فصاحت می زنم، نه گوی بلاغت می برم، نه اغراق و دروغ می نویسم، نه سخن سازی دارم، نه انشاء پردازی می آورم، فقط به زبان قوم و به بیان یوم، بعد از سی شب یک شب قلمی برداشته به طور ساده مثل کسی که در جام و باده باشد چیزی می نگارم و در صباح ، دوباره مطلب را خوانده ، گاه سقطی در صحت مطلب شده باشد، قلمی بروی آن می گذارم، هزار محاسن را در این تاریخ ترک کرده ، ولی یک حسن از آن متروک نیست، و آن حسن بدون تملق مطلب نوشتن و به صدق هر داستانی را نگاشتن است[۲].»

حیات یحیی:

با توجه به اینکه کتابهای زیادی در مورد شخصیت و اقدامات امین الدوله مطلب نوشته اند و گزارشات زیادی را ثبت نموده اند ولی از جمله کسانی که در این میان می توان نام برد یحیی دولت آبادی با کتاب خودش(حیات یحیی) ضمن بررسی اوضاع و احوال جامعه آن روز به بررسی اقدامات و فعالیتهای که میرزا علی خان امین الدوله در دوران تصدی خویش در وزارت و غیره داشته است پرداخته، وی با نگاهی مثبت به دستاوردهای که ثمره فعالیتهای سیاسی وی در طول دوران خدمت دربار بوده پرداخته و از روی بسیار تعریف و تمجید نموده به نحوی که وی را پدر معارف ایران معرفی می کند و او را دوستدار علم و دانش و معرفت می داند. او امین الدوله را دانشمندی بزرگ که حسن وطن پرستی و آزاد اندیشی وی او را به سر منزل اصلاحات سوق داد. دولت آبادی امین الدوله را در دوره سلطنت ناصری از روی افکار روشن خود و دوستانش که به مقتضیتهای (اصلاحاتی انجام داده اند بدون اینکه به موانع آنها توجه کامل نموده باشند).

وی امین الدوله را رجلی با اقتدار و قابلترین مرد اصلاح در دوره خویش می شمارد. بدون اینکه پشتوانه مالی داشته باشد دست به اصلاحاتی در ایران زد و اقدامات مالی – فرهنگی و آموزشی نمود. وی در خصوص رابطه انگلستان و نظرالدوله چنین عنوان می کند «امین الدوله با یکدست کارهای جاری دولت و ملت را جابجا نمود و با تمایلی که در سیاست خارجی با انگلستان نشان می دهد از آنها استفاده معنوی می نماید و با دست دیگر طرح اساس سعادتی برای ملت می ریزد.که در حقیت قابل ستایش می باشد[۳] وی در جای دیگر در خصوص توجیه اقدامات فرهنگی وی چنین می گوید: «امین الدوله می داند درد ملت نادانی است و دوای آن دانایی است از این رو بیش از هر کار به معارف اهمیت می دهد و از همین نقطه نظر است که ستوده می شود»

دولت آبادی در کتاب خود (حیات یحیی) نگاهی تمجید آمیز از امین الدوله دارد که با وی دولت مراوده داشته است. چرا که دولت آبادی نیز از جمله دوستداران گسترش علم و نشر و گسترش فرهنگ علم آموزی به دیگران است.

وی در کتاب خود به معارف پروری امین الدوله- حمایتهای وی از رشدیه و انجمن ها و خیریه های که در این زمینه هستند همین به نقش دوستداران و فارغ التحصیلان خارجی و دارالفنون را به خدمت خویش گیرد اشاره می کند افتتاحیه مدرسه علمیه

– انجمن معارف و فعالیتهای درونی و افراد صاحب منصب در آن اشاره دارد. نسبت به بررسی مطبوعاتی و طبع و نشر آن در پایتخت آزادی رعایت از اهل قلم- به روز نمودن روزنامه هفتگی به یومیه و دیگر فعالیتهای وی او را مردی دانشدوست معرفی می کنند. همین اقدامات او را به سر منزل عزل فهقرای سوق می دهد و وی را مجبور به عزلت نشینی و گوشه نشینی می نماید.

روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه

نویسنده این کتاب محمدحسن صنیع الدوله فرزند حاجی علی خان حاجب الدوله و نوه حسین خان مقدم مراغه ای است. حاجب الدوله که در جوانی ضیاالملک لقب داشت و بعدا ملقب به اعتماد السلطنه شد از درباریان مورد اعتماد ناصرالدین شاه بود بدان حد که در قضیه قتل امیر کبیر حامل دستور شاه و ناظر بر اجرای آن عمل ناپسند واقع شد.

محمدحسن خان روز بیست و یکم شعبان ۱۲۵۶ قمری در تهران زاده شد و بنابر نوشته میرزاعلی خان امین الدوله روز ۱۳ فروردین مطابق ۱۹ شوال سال ۱۳۱۳ قمری (قریب یک ماه قبل از قتل شاه) ناگهانی درگذشت.

محمدحسن خان در سال ۱۲۶۸ در مدرسه دارالفنون تحصیل می کرد. در سال ۱۲۶۸ عنوان وکیل نظام(وکیلی،یا گروهبانی) گرفت و به تدریج در مناصب نظامی ترقی کرد. در سال ۱۲۷۵ به رتبه سرهنگی نائل آمد و در سال ۱۲۸۰ با سمت نماینده نظامی ایران در سفارت پاریس به آنجا رفت و عضویت هیئت سفارت امیر نظام را یافت و ضمنا توانست که به تکمیل زبان فرانسه و اخذ معلومات جدید پردازد. در سال ۱۲۸۴ به ایران مراجعت کرد و به سمت مترجم حضوری دربار تعیین شد. در ۱۲۸۷ اداره امور روزنامه رسمی و بعد ریاست دارالترجمه به او واگذار و به صنیع الدوله ملقب شد. بعد به ترتیب معاون وزارت عدلیه (۱۲۹۰) رئیس دارالتالیف (۱۲۹۸) عضو مجلس شورای دولتی (۱۲۹۹) وزیر انطباعات (۱۳۰۰) گردید. این منصب آخرین صمتی بود که او در طول حیاتش بدان دست یافت[۴]. در سال ۱۳۰۴ لقب اعتمادالسلطنه به او اعطا شد که خود شرح آن به تفضیل در همین روزنامه بیان کرده است.این لقب قبلا از آن پدرش بود در سفر سوم ناصرالدین شاه در سال ۱۳۰۶ به همراه وی به اروپا رفت.

صنیع الدوله در سال ۱۲۸۸ با دختر امامقلی میرزا عماد الدوله که به اشرف السلطنه ملقب شد ازدواج کرد. صنیع الدوله مردی پرکار، مدیر و علاقمند به تحقیقات ادبی بود. در مدت اداره امور دارالتالیف و دارالترجمه با کفایت تمام توانست کتب زیادی را به تالیف و ترجمه برساند و جمعی کثیر از فضلا و دانشمندان عصر را در حلقه علمی و ادبی مجتمع سازد و چون از پشتیبانی شخص شاه برخوردار بود مصدر خدمات گرانقدر و مهمی واقع شد. رابطه او با شاه محکم و قائم بود. و شاه به وی توجه خاص مبذول می داشت.

صنیع الدوله به تحقیق مباحث تاریخی و شناختن آثار قدیمی علاقه داشت.

صنیع الدوله در این روزنامه عقاید خود را در باب عده ای از رجال معروف مملکت و عمله خلوت به نام مهدی قلی خان امیر آخور … امین السلطان، نظام السلطنه، شجاع الدوله … انتظام الدوله … و غیره این مطالب موارد دشمنی و دوستی او معلوم می شود و خوب مشهود است که  قضاوتش بر چه پایه قرار دارد.

به طور مثال هرگاه امین السلطان با او از در دوستی در می آمد صنیع الدوله روابط قویم و دوستی قدیم با امین الدوله را تقریبا از یاد می برد. اما اگر امین السلطان به او روئی نشان نمی داد دوستی با امین الدوله به صورت مستحکمی جلوه گر می کند. اما به طور کلی دوستی او با امین الدوله قدیمی و قائم بود. و نسبت به میرزا حسین خان سپهسالار عناد می ورزید و علاالدوله را  فوق العاده مورد تمسخر قرار می دهد.

نسبت به میرزا ملکم خان اطلاعات بسیار خوبی بدست داده است و کاملا روشن است.

صنیع الدوله در عالم سیاست در اواخر صدارت جانب روسها را نگاه می داشت. آثار متعدد او تاریخ ایران ، مرآت البلدان، منتظم ناصری، مطلع الشمش و درالتیجان، التدوین فی احوال جبال شروین، الماثروالاثار، خلسه یا خوابنامه، همراه با سالنامه های کشور ایران طبع شده است.

روزنامه خاطرات شامل وقایع یومیه ۱۵ سال آخر عمر او حاوی اطلاعات مهمی است، تالیف دیگری نیز دارد، عقیده بعضی از محققان آن است که کتابهای منسوب به او همه از تالیفات دیگران است و او فقط آنها را تدوین و طبع نموده است.

در هر صورت اعتماد السلطنه مردی پرکار و علاقمند به تحقیقات تاریخ و ادبی بوده و جمع کثیری از دانشمندان و نویسندگان را گرد آورده و آنان را به تالیف و ترجمه کتابهای زیادی واداشته است. سرانجام در شوال ۱۳۱۳ ه .ق به بیماری سکته در تهران درگذشت.

مهمترین فایده این کتاب شناختن اخلاق و آداب مملکت داری ناصرالدین شاه، مخصوصا وقوف بر نحوه زندگی داخلی و عشق و علاقه مخصوص او به کوهگردی و شکار و تفریح دائمی است. یکی دیگر از فوائد مندرج دراین روزنامه اطلاعات روشن و صریح در باب پیشکش هایی است که طالبان حکومت و وزارت به شاه و صدر اعظم می دادند و منصب و لقب می گرفتند.

اعتماد السلطنه اگرچه نوشته ها و اظهار نظرهایش از غرض بری نیست ولی خالی از اهمیت نمی تواند بود.

با اینکه در روزنامه خاطرات خود به یکی دو جا سخت به امین الدوله می تازد و از هیچ نوع اتهام و دشنام کوتاهی نمی کند. اما دو سه روز بعد از وارد آوردن اتهامات خبر می دهد که وسیله انگیخته است تا با ایشان از در آشتی درآید و بر آوردن توقعات خصوصی خود را عنوان کند. با این وصف نوشته هایش همه جا نشان دهنده سبک و سیاق امین الدوله در اخلاق و سیاست است.

« جمعه ۷ ….. امین الدوله کاغذ نوشته بودند چند نفر مترجم از السنه مختلف خواسته بودند که همه روزه خانه ملک آرا حاضر شوند قانون عثمانی به فرانسه و روس را ترجمه کنند. برای اینکه حسب الامر باید ایجاد قانون بشود .این یکی از نتایج سفر فرنگ (ناصر الدین شاه) است.[۵]»

سفرنامه حاج سیاح

«محمد علی سیاح» جهانگرد ایرانی متوفی به ۱۳۰۴ ش یکی از چهره های خاص تجددطلبان روشنفکری شبه مدرن ایران است. سیاح، روستازاده ای است که پس از آموختن اندکی از دروس حوزوی میل به سفر و جهانگردی پیدا می کند و به بسیاری از شهرهای اروپا و هند و عثمانی سفر می کند.او با برخی روشنفکران غرب زده ی آن دوره و نیز بعضی شاهزادگان تجددگرای قاجاری و همچنین با شاهزاده ی سنگدل ظلل السلطان مرتبط بوده است. سیاح از طرف این شاهزاده ی قاجاری تحریک می شو تا با برادر کوچک شاهزاده یعنی کامران میرزا – ولیعهد – و اهل زدوبند و رابطه بازی سیاسی و مال اندوزی بوده است رابطه بر قرار نماید. میرزا رضا کرمانی در بازجویی های خود پس از قتل ناصرالدین شاه، سیاح را فردی مذبذب و خودپرست که در فکر جمع کردن مال و مکنت است معرفی می نماید.

سیاح اگرچه الحاد آشکار و مغرضانه ای ندارد اما در کل با تجددطلبان سطحی و جریان غرب زده ی شبه مدرنیست همسویی و همراهی دارد. در جای جای اثر معروف او، سفرنامه ی حاج سیاح، نسبت به غرب و مدرنیسم و ملل اروپایی ستایش هایی ابراز می گردد. رفتار سیاسی او نشاندهنده ی گرایش های لیبرالیستی وی می باشد. سیاح در بخش هایی از اثر خود به ستایش چهره های لیبرال و ناسیونالیست اروپایی نظیر گاریبالدی و مردم انگلیس می پردازد. او صراحتا می گوید: «ما باید انسانیت و مال بینی را از این مردم – انگلیسی ها- بیاموزیم».

مجذوبیت نسبت به جاذبه های غرب مدرن در همه ی بخش های این سفرنامه به چشم می خورد. سیاح پس از خلع محمعلی شاه از سلطنت به عنوان «لله ی احمد شاه» برگزیده می شود. آن گونه که گفته می شود، ظاهرا سیاح با محافل ماسونی در ارتباط بوده و حتی عضو «لژبیداری» بوده است. از دیگر همراهان او در لژ بیداری می توان از «ارباب کیخسرو و شاهرخ »، «مرتضی قلی صنیع الدوله» ، «سردار اسعد بختیاری» ،«میرزا علی اکبر دهخدا» و میرزا محمدعلی خان فروغی نام برد.

ظاهرا حاج سیاح، «عضو انجمن ملی» ‌‌‍(که در محرم ۱۳۲۲ ق و تحت سیطره ی فراماسونرها تشکیل گردید) نیز بوده است. اعضای انجمن ملی نقش فعالی در انحراف نهضت عدالتخواهانه به مشروطیت غرب زده بر عهده داشته اند. سیاح در سفرنامه ی خود به گونه ای ناجوانمردانه به تخطئه ی روحانیست شیعه و خرافه پرست و جاهل و فریب کار نشان دادن آن پرداخته است[۶].

تاریخ انقلاب مشروطیت ایران:

 احمد کسروی در کتاب خود به بیان واقعیتهای که در آن دوره اتفاق افتاده اشاره می کند و به اسناد و مدارکی اشاره می نماید که بدور از نظر دیگر مورخین آن عصر بوده وی هر چند امین الدوله را مردی روشنفکر و مطلع به اوضاع روز جهان و آگاه به مسائل معرفی می کند ولی در دوره سلطنت ناصرالدین شاه نتوانست کار مفیدی انجام دهد. دلایل آنهم را شاید بتوان در استبدادی و خود رای که ناصرالدین شاه و اطرافیان بخصوص امین السلطان دانست اما در دوره مظفرالدین شاه از ملایمت طبع وی استفاده نمود. و توانسته قدمهای در نشر معارف و بر پایی دبستان به ریاست رشدیه را داشته باشد. ملکزاده در کتاب خویش سندی را ارائه می کند که مقام امین الدوله را نزد ایرانیان که مهین پرست بوده متزلزل می کند و صحنه زندگانی او را لکه دار کرد- و خلاصه آن سند تاریخی را به خط ناصرالدین شاه است که در اختیار مخبرالسطنه بوده است. نقل می کند: «ناصرالدین شاه از نثار و مداخله دو همسایه جنوب و شمال در امور ایران دلتنگ بود در اوایل سلطنش به این فکر افتاد که پای یکی از دولتهای بزرگ اروپایی را در ایران باز نماید بدین وسیله رقیبی برای روس و انگلیس بوجود آورد. چون در آن زمان دولت آلمان بود که در تحت قیادت بیژمارک [بیسمارک] به اوج قدرت رسیده بود. بر آن شد که محرمانه با دولت آلمان معاهدای ببندد و امتیاز‌ای به آن دولت بدهد. ‌[خلاصه] مخبرالدوله را محرمانه احضار و به برلن می فرستد بدون اینکه جاسوسان روس و انگلیس از این مسافرت مطلع شوند. و کتابچه ای را رمزای نیز می نویسد و می فرستد. و در کتابچه چنین می نویسد:« احدی نباید از منظور ما مطلع شود. راپرتهای خودت را بتوسط پسرت مخبرالملک برای ما بفرست و از دادن هر نوع اطلاعات بوسیله امین الدوله اجتناب کن امین الدوله بیش از آنکه مطالب را به عرض برساند به قلهک خواهد داد[۷].»

ملکزاده در کتاب خود در مورد امین الدوله مطالب متعددی را نگاشته است. اما نوشته های وی نیز بدون حب و بغض نمی توان باشد. وی که مطالب خود را برگرفته از مخبرالسلطنه که مخالف امین الدوله است گرفته نمی توان چندان مورد اعتماد باشد. چرا که در دوره صدارت امین الدوله که در خصوص اقدامات مالی خویش متوسل به دولت سومی غیر از (انگلیس و روسیه) است. این مطلب را می رساند که وی چندان به دولت دیگر اعتماد نداشته جز اینکه از بلژیکیها کمک گرفته است.

وی در کتاب خود به اوضاع اجتماعی سیاسی و فرهنگی پرداخته صحبت و شخصیتهای زیادی را نموده و کسانی در راس این حرکت (دستگاه درباری) بوده اند نموده است.

مزیت این کتاب در اینست که نویسنده خود از خانواده آزادی خواه است و پدرش ملک المتکلمین یکی از شهدای نامدار مشروطیت می باشد و بدین سبب مولف خود در نوجوانی ناظر وقایع بود و کشمکش ها میان استبداد و آزادی را به چشم خویش دیده است. همچنین به علت شرکت در بعضی وقایع و به علت آشنائیها و ارتباط هایی که با سران و دسته اندرکاران مشروطه دانسته – چه کسانی که دوستان پدرش بودند و چه کسانی که بعدها با خود او آشنایی پیدا کرده اند. توانسته است اطلاعات دست اول درباره تاریخ آن روز را به بدهد.

شرح زندگانی یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه:

عبد الله مستوفی انگیزه خویش را از نگارش شرح زندگانی خود چنین عنوان می کند:«شرح زندگانی من در واقع- مقصود اصلی تشریح اوضاع اجتماعی و بالا اختصاصی روشن ساختن طرز جریان کارهای دولتی و اداری در شصت و هفتاد ساله ایام زندگانیم است و چون وضع اجتماعی و اداری بخصوص قبل از مشروطه زاده اوضاع ما‌قبل است.»

این کتاب که حوادث آن روزگار را به تحریر کشیده است. از امین الدوله نیز به میان آورده است. به خصوصیات و ویژگیهای امین الدوله نیز اشاراتی دارد- از جمله امین الدوله و پدرش مجد‌الملک را از استادان تحریر دانسته و همگی را پیرو سبک خطی قائم مقام می داند.

همچنین اشاراتی در خصوص اوضاع حاکم دوره ناصری سفرهای که داشته و امین الدوله نیز در آن سفرها همراه و ملتزم رکاب شاه بوده است وی در این کتاب به مناسب امین الدوله نیز اشاراتی دارد و کسب مقامات وی را نیز عنوان می کند.

امین الدوله که در زمان تشکیل مجلس شورای(مشورت خانه دولت ) ریاست آن را بر عهده دارد نیز می پردازد و خطابهای ناصرالدین را در خصوص افتتاح این مجلس به رشته تحریر در می آورد و به تعطیلی این مجلس نیز اشاره می کند و اشاراتی به انتخاب مجدد امین الدوله به ریاست مجلس دارالشوری کبری و بعد از سفر دوم به فرنگ و فعالیتهای این مجلس می پردازد (وی اشاراتی را در خصوص اقدامات امین الدوله از جمله احداث کردن کارخانه قند کهریزک و فعالیت های دیگر وی را مورد ستایش و به نیکی یاد می کند. و کمتر موارد ضعف و نقص وی را مورد نقد و یا انتقاد قرار می‌دهد.

مستوفی که در ۱۲۹۴ هجری-قمری،هفدهم ذی القعده و مطابق ۱۲۵۵ هجری – شمسی متولد شد.[۸]

مستوفی نیز از جمله کسانی است که در این روزگار زندگی می کرده و حیات سیاسی وی اطلاعات جامعی را در خود دارد. شرح زندگانی وی از این حیث دارای ارزش می باشد.

---