معنای لغوی

لغوی

 امّ: الأُمّ: یعنی، مادر، برابر(أب) یعنی پدر.

اصطلاحی

أم : به معنای واقعی و نَسَبی و همینطور به مادربزرگ ها در گذشتۀ دور هم اطلاق می شود از اینروی به    – حَوّاء – اگرچه بین ما و او قرنهای دور فاصله است،

او را به (مادر ما) خطاب می کنند و همچنین به هر چه که اصل و ریشه چیزی باشد یا او را ترتیب و اصلاح کرده باشد یا مبداء و سرآغاز چیزی باشد اُم- گویند.

خلیل بن احمدگوید: به هر چیزی که ضمائم و پیوسته های بعدی، و آینده اش به او مربوط باشد و به آن منضّم شود- اُمّ – گویند.[۱]

دیدگاه اسلام در مورد احترام به مادر

از دیدگاه قرآن

زحمات طاقت فرسای مادر

و وَصَّینَا الاِنسانَ بِوالِدَیهِ حَمَلَتهُ اُمُّهُ وَهناً علی وَهنٍ وَ فِصالُهُ فی عامَینِ أَنِ اشکُرلی وَ لِوالِدَتِکَ الیَّ المَصیرُ وَ اِن جاهداکَ علی اَن تُشرِکَ بی ما لَیسَ لَکَ بِه عِلمُ فلاتُطِعهُما وَ صاحِبهُما فی الدُّنیا مَعروفاً و اتَّبعِ سَبیلَ مَن أَنابَ اِلیََّ ثُمَّ اِلیَّ مَرجِعُکُم فَاُنَبُّکُم بما کُنتُم تَعلَمونَ[۲]

و ما به انسان دربارۀ پدر و مادرش سفارش کردیم که نسبت به آنها نیکی کند، مادرش به او باردار شد و هر روز رنج و ناراحتی تازه ای متحمل می شود و به او دستور دادیم که شکر برای من و برای پدر و مادرت به جا آور که بازگشت همۀ شما بسوی من است و اگر پدر و مادرت کوشش کنند که شریکی برای من قرار دهی که از آن (حداقل) اطلاع و آگاهی نداری، فرمانشان را نپذیر.

ولی در دنیا با آنان به نیکی رفتار کن . پیروی از راه کسانی (پیامبران و مؤمنان) بنما که به سوی من     آمده اند، سپس بازگشت همۀ شما به سوی من است و من شما را از آنچه عمل می کردید آگاه کرده و طبق اعمال و کردارتان مجازات خواهم کرد.

آفریدگار جهان در آیات نامبرده نخست دربارۀ پدر و مادر توصیه می کند ولی به هنگام بیان زحمات و خدمات، روی زحمات ها در تکیه می نامید تا انسان را متوجه ایثارگری ها و حق بسیار بزرگ او سازد و   می فرماید: مادرش او را حمل کرد در حالی که هر روز ضعف و سستی تازه ای بر ضعفش افزوده می شد.

مادر در دوران حمل و بارداری بزرگترین ایثار و فداکاری را در مورد فرزندش انجام می دهد از نخستین روزهای انعقاد نطفه در حالت ما در دگرگون می شود، و ناراحتی ها پشت سر هم می آیند و حالتی به نام «ویار[۳]» که از سخت ترین حالات مادر است، برایش روی می دهد.

پزشکان در علت آن می گویند: این امر در اثر کمبودهایی است که در جسم مادر به خاطر ایثارش به فرزند رخ می دهد. هر قدر جنین رشد و نمو می کند، مواد بیشتری از شیرۀ جان مادر می گیرد، حتی روی استخوان ها و اعصابش اثر می گذارد، گاه خواب و خوراک و استراحت و آرامش را از او می گیرد، و در آخر دوران حمل راه رفتن و حتی نشست و برخاست برای او دشوار می شود. اما با صبر و حوصلۀ تمام و به عشق فرزندی که به زودی چشم به دنیا می گشاید و به روی مادر لبخند می زند، تمام این ناملایمات را تحمل  می کند.

دوران وضع حمل که یکی از سخت ترین لحظات زندگی مادر است، فرا می رسد تا آنجا که گاه مادر، جان خود را بر سر فرزندش از دست می دهد.

به هر حال بار سنگینیش را بر زمین گذارده دوران سخت دیگری شروع می شود، دوران مراقبت دائم و شبانه روزی از فرزند، دورانی که باید به تمام نیازهای کودکی پاسخ گوید که هیچگونه قدرتی بر بیان نیازهای خود ندارد، اگر دردی دارد نمی تواند محل درد را تعیین کند و اگر ناراحتیش از گرسنگی یا تشنگی یا سرما و یا گرما باشد قادر به بیان آن نیست و جز اینکه ناله سر دهد و اشک ریزد، و مادر باید با کنجکاوی و صبر و حوصلۀ تمام، یک یک این نیازها را تشخیص داده و برآورده کند. نظافت فرزند در این دوران مشکلی است طاقت فرسا، و تأمین غذای او که از شیرۀ جان مادر گرفته می شود ایثاری است بزرگ.

بیماری مختلفی که در این دوران دامان نوزاد را می گیرد و مادر باید با شکیبائی فوق العاده به مقابله با آنها برخیزد، مشکل دیگری است. اینکه قرآن در اینجا تنها از ناراحتی های ما در سخن به میان آورده و سخنی از پدر و مادر در میان نیست. نه به خاطر عدم اهمیت آنست. چرا که پدر نیز در بسیاری از این مشکلات شریک مادر است، ولی چون مادر سهم بسیاری دارد، بیشتر روی او تکیه شده است.[۴]

قرآن و اولویت مادر

آیه های دیگری نیز در قرآن هست که ضمن تأکید بر بزرگی حق والدین و لزوم جبران آن، زحمت های طاقت فرسا و جبران ناپذیر مادر را گوشزد می کند. از جمله، در آیۀ ۴ سورۀ لقمان آمده است.

و وَصَّینَا الاِنسانَ بِوالِدَیهِ حَمَلَتهُ اُمُّهُ وَهناً علی وَهنٍ وَ فِصالُهُ فی عامَینِ أَنِ اشکُرلی وَ لِوالِدَتِکَ الیَّ المَصیرُ.

انسان دربارۀ پدر و مادرش توصیه نمودیم، (به ویژه) که مادرش با ضعف و زحمت طاقت فرسا او را در رحم خود پروراند و در دو سال او را شیر داد، که مرا و پدر و مادرتان را شکر و سپاس گزارید که حرکت شما به سوی من است.

در این آیه، بر حق مادر تأکید بسیار شده است، چنان که در روایات نیز حق مادر، بیش از حق پدر تعیین گردیده است. نخست در مورد والدین، هر دو سفارش می کند؛ اما جمله های بعد، همگی یادآوری حق مادر و زحمت هایی است که در دوران بارداری، شیردهی و پرورش فرزند می کشد و هدف، بیان حکمت این است که چرا این همه دربارۀ والدین به ویژه، مادر توصیه به احسان و نیکی می کند سپس در جملۀ أَنِ اشکُرلی وَ لِوالِدَتِکَ آمده، که از تعبیرات عجیب قرآن است و در هیچ جای قرآن، همانندی برای آن سراغ نداریم، خداوند سفارش می کند که اول شکر مرا به جای آورید و سپس بلافاصله سفارش به شکر و سپاس از والدین می کند جالب این است که در این جمله، شکر والدین راحتی از شکر خدا جدا نمی کند، بلکه امر به شکر خدا و شکر والدین را با یک فعل، ذکر کرده است که این نیز بیش از پیش، اهمیت حق والدین را نشان    می دهد.

در انتهای این آیه نیز با اندک تفاوتی، همان استثنای آیۀ قبل را ذکر می کند که اگر سعی کردند تا به خدا شرک ورزی، در این امر از آنان اطاعت نکن:

سوره لقمان آیۀ ۱۵

وَ اِن جاهداکَ علی اَن تُشرِکَ بی ما لَیسَ……

پدر و مادری که انسان را به شرک دعوت می کنند و نه اینکه پیشنهاد شرک کنند، بلکه در این خواستۀ خود اصرار می ورزند، طبیعی است که در شرک خود پا بر جا هستند. با این همه بعد از همه احسان به آنان را توصیه می کند و تنها فرمان می دهد که در دعوت به شرک از آنان اطاعت نکن، اما باز هم بلافاصله، سفارش می کند که در دنیا با آنان به نیکی رفتار کن. در آیه ی دیگر آمده.

و وَصَّینَا الاِنسانَ بِوالِدَیهِ احساناً سورۀ احقاف آیه ۱۵

انسان را دربارۀ پدر و مادرش به احسان توصیه نمودیم. مادرش به سختی، او را (در خود) حمل کرد و با سختی و مشقت او را (از شکم) بر زمین نهاد و مدت حمل تا از شیر گرفتن او، سه ماه می شود.

در این آیه نیز چون آیۀ قبل، سختی ها و رنج های مادر به هنگام حاملگی و وضع حمل را یادآوری می کند تا حق او را که با توجه به این مشقت ها، از حق پدر بالاتر و بیش تر است به فرزند گوشزد کند تا هیچ گاه او را و حق او را از یاد نبرد.

اهمیت ویژه اسلام در حق مادر

«وَ بَرّاً بوالدتی وَ لَم یَجعَلنی جباراً شقیاً[۵]» از قول حضرت عیسی است که فرمود: خداوند به مادرم دستور نیکی داده و نافرمانی و ستمگرم قرار نداده است چون مَقدَم مادران مایۀ ورود بهشت است چه این که خط مشی و کیفیت رفتار مادر در تربیت فرزند وارسته اهل بهشت نقش تعیین کننده ای دارد که             رسول خدا (ص) فرمود: الجَنَّهُ تحت أقدامِ الاُمَّهات[۶].

حقوق والدین خصوصاً مادر بر فرزندان