در مقاله حاضر توکل و اعتماد به خدا در امور بعنوان یک ویژگی سودمند در کنار آمدن با مشکلات، مقاومت در برابر یأس و نومیدی، و مهار اضطراب و افسردگی مورد ملاحظه قرار گرفته است. هدف اصلی مطالعه و پژوهش حاضر بررسی روشهای ساختنِ مقیاس اندازه گیری توکل به خداوند بوده است. در این مقاله توکل به خدا تعریف شده و ابعاد اصلی آن مورد بررسی قرار گرفته است. بعلاوه ویژگیهای روانشناختی توکل به خدا و ارتباط آن به نظریه اسنادها، منبع کنترل، تئوری کنترل اولیه و ثانویه مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. همچنین مطالعات اکتشافی در زمینه روشن نمودن موقعیتهایی که افراد در آنها به خداوند توکل مینمایند مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در نهایت روشها و تکنیکهای روانسجی به کار گرفته شده در ساختن وسیله و ابزار توکل به خدا شرح داده شده است.
مشکلات و نابسامانیهای زیادی امروزه جوامع بشری را تهدید میکند. اضطراب و افسردگی از معمولیترین و متداولترین مشکلاتِ جوانان ما میباشد. برای درمان این نابسامانیها و اختلالات روانی، روانشناسان از روشهای مختلفی استفاده میکنند که از آنجمله روشهای مبتنی بر نظریه رفتارگرایی، شناختی، روان تحلیلگری، معنا درمانی میباشد. تجربیاتِ مشاورهای این پژوهشگر با افراد مختلف نشان داده است که توکل به خداوند متعال نه تنها در دادن جرأت، افزایش اعتماد به نفس و میزان ریسکپذیری افراد مؤثر است بلکه در کاهش اضطراب و افسردگی و در درمان بسیاری از وسواسهای فکری روشی کارآ میباشد. مصاحبههای بالینی با دانشجویان در دانشکدههای مختف و در دفتر مشاوره دانشجویی دانشگاه تهران نیز اثر بخشی توکل به خداوند را در کاهش اضطراب و افسردگی و در اطمینان و تسکین قلب، و دادن جرأت و قوت قلب به دانشجویان برای ابراز وجود تایید میکنند. پژوهشگر و همکارانش معتقدند که توکل به خداوند متعال میتواند مورد استفاده روانشناسان و روانپزشکان قرار گرفته و موجب ارتقأ بهداشت فردی و اجتماعی گردد. برای بررسی اثرات توکل به خدا بصورت علمی نیاز است که ابزار دقیقی ساخته شود که توسط آن میزان توکل را بتوان در افراد مختلف اندازهگیری نموده و رابطه آن را با سازههایی از قبیل اضطراب، افسردگی، اعتماد به نفس، فرسودگی شغلی و سایر شاخصهای سلامتی مورد بررسی قرار داد. برای انجام این مهم (ساختن ابزار)، پژوهشگر و همکارانش طرحی را تهیه نمودهاند که ابزاری معتبر و روا را تهیه نمایند که بتوانند میزان توکل را در افراد مورد اندازهگیری قرار دهند. آنچه در صفحات بعد میآید، خلاصهای از کوششهای انجام شده در این راستا میباشد. در صفحات آینده، حد و رسم توکل به خدا ذکر شده، ابعاد آن به اختصار تعریف و توصیف شدهاند. و بعداز آن فضلیت توکل به اختصار بیان شده، سپس توکل از دیدگاه روانشناسی مورد بررسی قرار گرفته و در آخر نیز کوششهای پژوهشگران برای تهیه مقیاس توکل شرح داده شده است.
در تعریف توکل به خداوند متعال لازم است توجه خواننده را به مطالب زیر جلب کنیم:
الف) توکل در رابطه فرد با خدا مطرح است. که این رابطه در اعمال انسان تأثیر داشته و رابطه فرد با خدا را نمایان میسازد. در حالیکه انسان رابطه خویش با خدا را از طریق دعأ، اًستعاذه، انجام فرایض، و مستحبات نیز نشان میدهد، در توکل جنبهای از رابطه فرد با خدا نمایان است که تلویحاً فرد متوکل پیش فرضهایی را پذیرفته است که مهمترین آنها باور و ایمان به قدرت، حکمت و شفقت خداوند به بندگانش میباشد. و همین جنبه اعتماد و ایمان است که رابطه توکل گونه را از انواع دیگر رابطهها متمایز میکند. برای برجسته کردن همین جنبه است که ملا احمد نراقی در کتاب معراج السعاده توکل را در زیر باب «حُسنِ ظن به خداوند متعال» شرح میدهد. این جنبه اعتماد از نظر عرفانی بسیار با اهمیت است چون دوستی ارکانی دارد که از مهمترین آنها «اعتماد» است. بخاطر همین درجه بالای توکل است که خداوند توکل کنندگان را دوست میدارد. و در قرآن میفرماید اًن الله یُحِبُّ المُتَوَکِلین.()
ب)در توکل فرد همچنین به وعدههای خداوندی در قرآن علم و ایمان دارد و میداند که خداوند به اهداف خود خواهد رسید و تلاشهایِ انسان در راه خدا بی نتیجه نخواهد ماند. لازمه پیاده کردن توکل در عمل تشخیص وظیفه و برنامههای فردی و شخصی از برنامههای خداوندی است و تفکیک این امر است که مسئولیت انسان در کوشش و تلاش تا چه حدی است و از چه مرزی دیگر مسئولیت انسان تمام شده تلقی میگردد، و فرد باید کار را به کاردان واقعی (یعنی خداوند متعال) واگذار نماید.
ج) در توکل همچنین علم به اینکه در چه کارهایی میتوان توکل نمود و در چه کارهایی توکل دامنهاش جاری و ساری نیست لازم است.
برای روشن شدن محدوده توکل هستی به دو نکته نیز اشاره کنیم: -۱ از لحاظ عملی انسان بایستی تا آنجا که توان دارد به تدبیر امور بپردازد و در جایی که تدبیر امور از عهدهاش خارج است بایستی به خداوند متعال توکل کند. بین توکل و اقدام عملی برای انجام کارها منافاتی وجود ندارد. میتوان بر خداوند توکل کرد و از او در حصول مقاصد یاری جست و در عین حال از علل و اسباب نیز برای حصول نتیجه استفاده کرد. هر چند که معنای توکل ترک تدبیر است، ولی ترک تدبیر به معنای ترک استفاده کردن از اسباب نیست، بلکه ترک تدبیر در سطحی بالاتر از اسباب است، در سطح نتایج کار و تقدیرهای بیرون از اختیارِ ماست.
۲- از لحاظ اعتقادی انسان میباید باور داشته باشد که زمانی کوششهایش مثمرثمر خواهند بود که توأم با خداست و مشیت الهی میباشد؛ یعنی کوشش انسان برای رسیدن به مطلوب هر چند لازم است ولی کافی نیست و توفیق خداوندی نیز باید با آن قرین گردد تا انسان بتواند به مطلوب خود برسد.
با استفاده از مطالبی که در عبارات فوق بدان اشاره شد توکل را میتوان چنین تعریف نمود:
توکل نوعی رابطه فرد با خداوند است که در آن فرد با توجه به اعتقادی که به قدرت، حکمت و رأفت و شفقت خداوند دارد در تمام حرکات و سکنات حضور خدا را در نظر گرفته، و در تمام لحظات برای موفقیت خود از او استمداد میکند. فرد متوکل ضمن استفاده از اسباب و علل مادی و غیر مادی توفیق رسیدن به نتیجه را مشروط به خواست و مشیت الهی دانسته، ضمن اسناد امور و اتفاقات جهان به خواست خداوندی، برای حصول نتیجه به خدا تکیه نموده و اطمینان دارد که خواست خداوند در جهت خیر و صلاح اوست.
با استفاده از بررسی آیات و احادیث و مصاحبههای طولانی با اساتید و دانشجویان در رشتههای مختلف مولفههای زیر در توکل به خدا شناسایی شدهاند:
اعتماد قلبی به خداوند و اسناد امور و اتفاقات به حضرت باریتعالی در ایجاد سکنیه قلبی و آرامش درونی به حدی مؤثر است که موجب میشود اضطراب و تشویش در فرد متوکل از بین رفته و فرد براحتی در راه حصول به نتیجه گام بردارد.
از علائم و ویژگیهای افراد متوکل این است که از روی آورد روزگار خیلی به خود نمیبالند و از برگشت و ادبارِ آن زیاد دچار تشویش و اضطراب نمیشوند، بلکه تا حدامکان برای رسیدن به مطلوب کوشش مینمایند و نتیجه کار را به خدا واگذار مینمایند و اطمینان دارند که خداوند آنان را در رسیدن به مطلوب کمک خواهد کرد. در حقیقت حال این افراد بمانند اشخاصی میباشد که به حصار و قلعه عظیمی پناه برده و درِ آن را به روی دشمن بستهاند. اینان از مشکلات به حصار توکل روی آوردهاند که فردی را یارای پیروزی بر آن قلعه نیست. لذا اضطراب و خوف برای آنان معنی ندارد.
افراد متوکل به اتفاقات زندگی معنایی میدهند که آنان را در تعبیر و تفسیر پدیدههای زندگی کمک نموده و به توازنِ شناختی و عاطفیِ آنان کمک مینماید، و آنان را از خلأ زیستی، بی هدفی، پوچی و سردرگمی رهایی میبخشد. این افراد با تمام کوششی که در راستای رسیدن به مطلوب و مقصود به کار میگیرند، اگر نتیجه موافق طبعشان نبود و نتیجه نامساعد گرفتند، باور دارند که خیر واقعی را خداوند میداند و به فرمایش خداوند در قرآن باور دارند که میفرماید:
«وَ عَسی أَن تَکرَهوا شَیئاً وَ هُوَ خَیرٌ لَکُم وَ عَسَی أَن تُحِبُّوا شَیئاً وَ هُوَ شَرُّ لَکُم وَاللَّهُ یَعلَمُ وَ أَنتُم لا تَعلَمُون».()
یعنی: چه بسا ناخوش دارید چیزی را در حالیکه خیر شما در آن باشد، و چه بسا از چیزی خوشتان آید در حالیکه بدیِ شما در آن باشد، خدا میداند در حالیکه شما نمیدانید.
یکی دیگر از ابعاد توکل به خدا، امیدواری انسانِ متوکل به لطف خداوند متعال در شرایط سخت زندگی است. امیدواری به رستگاری و رسیدن به مطلوب و نجات یافتن از ناراحتیها و غم و اندوه، گشایش گرفتاریها، و نصرتِ حق در غلبه بر باطل، هدایت از گمراهیها به سوی نور، همه از برکات توکل است. فرد متوکل به وعدههای نصرتِ خدا در قرآن اعتقاد و ایمان دارد لذا در گرفتاریها خود را نمیبازد. نمونههای زیادی در قرآن در مورد مداخله خداوند در شرایط سخت زندگی وجود دارد که مایه تسلی و امیدواری برای افراد متوکل است که به نمونهای از آنها در زیر اشاره میشود:
«وَ أَیُّوبَ اًذ نَادَی رَبَّهُ أَنٍّی مَسَّنِیَ الضُّرُّ و أَنتَ أَرحَمُ الرَّاحِمِینَ فَاستَجَبنَا لَهُ فَکَشَفنَا مَا بِهِ مِن ضُرٍ، وَ آتَینَاهُ أَهلَهُ وَ مِثلَهُم مَّعَهُم رَحمَهً مٍّن عِندِنَا وَ ذِکرَی للعَابِدِینَ وَ اًسمَاعِیلَ وَ اًِدرِیسَ وَ ذَا الکِفلِ، کُلٌ مٍّنَ الَصَّابِرِینَ وَأَدخَلنَاهُم فِی رَحمَتِنَآ، اًِنَّهُم مٍّنَ الصَّالِحیِنَ وَذَا النُّونِ اًِذ ذَّهَبَ مُغَاضِباً فَظَنَّ أَن لَّن نَّقدِرَ عَلَیهِ فَنَادَی فِی الظُّلُمَاتِ أَن لاَّ اًِلَهَ اًِلاَّ أَنتَ سُبحَانَکَ اًِنٍّی کُنتُ مِنَ الظَّالمِیِنَ فَاستَجَبنَا لَهُ وَ نَجَّینَاهُ مِنَ الغَمٍّ، وَکَذَلِکَ نُنجِی المُؤمِنِینَ».()
به یاد آور زمانی را که حضرت ایوب خدایش را خواند و گفت «ناراحتی و گرفتاری گریبانگیر من شده است و تو بسیار بخشنده و مهربانی» ما دعایش را مستجاب کرده و غم و اندوه را از او برطرف نمودیم و به لطف و رحمت خود اهل و فرزندش را که از او گرفته بودیم با عدهای دیگر به مثل آنها، به او عطا کردیم تا اهل عبادت متذکر لطف و احسان ما شوند. و به یاد بیار، اسماعیل و ادریس، و ذوالِکفل که از جمله افراد با استقامت و شکیبا بودند، که آنها را داخلِ رحمت خود نمودیم، چون ایشان از افراد صالح و نیکوکار بودند. و حضرت یونس (ذوالنون) را یاد آور زمانیکه با حالت خشم قوم خود را ترک کرد (زمانیکه) تصور میکرد که ما بر او احاطه و قدرت نداریم! ولی او در عمق تاریکی با ناله ما را خواند و گفت «غیر از تو خدایی نیست: منزهی تو، من البته از ستمگران بودم». بنابراین ما به او گوش داده و او را از غم و اندوه رهانیدیم، ما همینطور اهل ایمان و یقین را نجات میدهیم.
و لذا ابوعلی دقاق توکل را «آرامش دل انسانی به وعدههای خداوندی میداند». وی معتقد است که در افراد متوکل آنقدر ایمان به وعدههای خداوند زیاد است که دلشان به وعدههای حضرتش آرام گرفته و اضطرابی به آنها رو نمیآورد (قرضاوی، ۱۹۹۵).
مطالعه دقیق آیات و احادیث نشان میدهد که توکل پسندیده که قرآن آنرا بعنوان صفت برجسته انبیأ و مومنین شمرده است هرگز با کوشش برای رسیدن به مطلوب منافاتی ندارد، بلکه عین کوشش است.
خداوند متعال در دستور به نماز خوف در جنگ، به مؤمنان دستور میدهد که عدهای پشت امام نماز بخوانند، و عدهای دیگر برای مواجهه و رودررویی با دشمن آماده باشند تا دشمن فرصت حمله به ایشان را پیدا نکند. و در این مورد میفرماید:
«وَاِذَاکُنتَ فیهِم فَاَقَمتَ لَهُمُ الصَّلوهَ فَلتَقُم طَآئِفَهٌ مِنهُم مَعَکَ وَلیَاخُذُوآ اَسلِحَتَهُم فَاِذَاسَجَدُوا فَلیَکوُنُوا مِن وَرَآئِکُم وَ لتَاتِ طَآئِفَهٌ اُخری لَم یُصَلوُا فَلیُصَلوُا مَعَکَ وَلیَاخُذُوآ حِذرَهُم وَاَسلِحَتَهُم وَدَّ الذَّینَ کَفَرُوا لَوتَغفُلُونَ عَن اَسلِحَتِکُم وَ اَمتِعَتِکُم فَیَمیلُونَ عَلَیکُم مَیلَهً وَاحِدَهً وَلاَجُنَاحَ عَلَیکُم اِن کاَنَ بِکُم اَذیَ مِن مَطَرٍ اَوکُنتُم مَرضَیَّ اَن تَضَعُواَّ اَسلِحَتَکُم وَ خُذُوا حِذرَکُم اِنَّ الله اَعَدَّ لِلکَافِرینَ عَذَاباً مُهینًا».()
« و هرگاه (در سفرهای جهاد) شخص تو (یا فرمانداران از طرف تو) در میان سپاهی باشی و نماز بر آنان به پا داری باید سپاهی باتو مسلح به نماز ایستند و چون سجده نماز بجای آوردند، این سپاه برای نگهبانی رفته تا اینکه گروهی که نماز نخواندهاند به نماز آیند، البته بالباس جنگ وبا اسلحه، زیرا کافران در آن روز انتظار دارند که شما از اسلحه و اسباب خود غفلت کنید که ناگاه به یک بار بر شما حملهور شوند. چنانکه بارانی و یا بیماریای شما را از گرفتن اسلحه بِرَنج اندازد باکی نیست که اسلحه فروگذارید. ولی البته از دشمن برحذر باشید. (ولیکن بوعده خدا و فتح خود مطمئن باشید.) که خدا بر کافران عذابی سخت و خوارکننده مهیا ساخته است.
در جای دیگری از قرآن میخوانیم که حضرت یعقوب «ع» زمانیکه فرزندانش را به مصر میفرستد تا به حضور سلطان رسیده از او گندم بخرند چنین وصیت میکند:
«یا بُنیَ لاتَدخُلُوا مِن بابٍ واحدٍ وَادخُلُوا مِن أَبوابٍ مُتَفَرِقَهٍ، و ما أُغنِی عَنکُم من اللهِ مِن شیً، اًنِ الحُکمُ اًِلاَّللَّهِ، عَلَیهِ تَوَکَّلتُ، وَ عَلَیهِ فَلیَتَوَکَّلِ المُتَوَکٍّلوُن»()
«فرزندانم هنگام ورود به دربار پادشاه (مصر) همهتان از یک در وارد نشوید و از درهای مختلف وارد شوید (تا از چشم زخم دشمن و یا از سؤظن او برای ایجاد آشوب در امان باشید). البته این نصحیت من شما را از خداوند بینیاز نمیکند، حکم و دستور از آنِ خداست. بر او توکل مینمایم و افراد متوکل همگی باید به او توکل کنند».
همانطور که ملاحظه میکنید در این آیات اقدامات لازم برای رسیدن به نتیجه مطلوب سفارش شده ولی نتیجه نهایی به خواست خدا واگذار شده است. احادیثی که از پیشوایان اسلام به ما رسیده است نیز بر کوشش فرد تاکید میکنند و مسلمانان را به کوشش و فعالیت و برنامهریزی در حین توکل به خداوند ترغیب مینمایند. معروف است که عربی به حضور مبارک حضرت پیامبر«ص» رسید، حضرت از او پرسیدند که شترت را چه کردی، اعرابی گفت: «به خدا توکل نموده و آن را در بیابان رها نمودم» حضرت فرمودند:
أَعقلها وَ توکلَّ:() یعنی شترت را ببند و به خدا توکل کن.
توکل به خداوند متعال پیامدهای مثبتی در زندگی فردی و اجتماعی انسانها دارد که برای اختصار فقط به چندی از این ثمرات و فواید توکل در اینجا اشاره میشود
جهت جستجو سریع موضوع مقاله ، پرسشنامه ، پاورپوینت و گزارش کارآموزی می توانید از قسمت بالا سمت راست جستجو پیشرفته اقدام نمایید.
همچنین جهت سفارش تایپ ، تبدیل فایل پی دی اف (Pdf) به ورد (Word) ، ساخت پاورپوینت ، ویرایش پایان نامه و مقاله با ما در تماس باشید.
ارسال نظر