نقش تعیین ‏کننده زن در بقاء و رشد جامعه بشری همیشه مورد توجّه مثبت و منفی اندیشمندان،سیاست‏مداران، مدیران و رهبران جوامع بوده است. تاریخ، گویای این واقعیت است که زن در کنارمرد در تمدّن بشری ـ مستقیم و غیر مستقیم ـ نقش‏آفرین بوده است ولی از دیرزمان و باانگیزه‏های مختلف از حقوق الهی و انسانی خود محروم گردیده است.

تاریخ، این حقیقت را در سینه خود ثبت کرده است که پیامبران و اولیای الهی هم در احقاق حقوق و هم در ایفای نقش سالم و سازنده زنان، برترین جریان‏سازی و هدایت را داشته‏اند.

آنچه بیشتر موجب شده تا نقش اصیل و سازنده زن در جوامعْ نادیده گرفته شود، برداشت ناصحیح از تفاوت‏های طبیعی زن با مرد است که همانا حکمت و تدبیر الهی در خلقت این دو موجود است.همان‏گونه که نیازهای بشر در سنین مختلف، متفاوت می‏باشد مثلاً غذای او در کودکی با دوره جوانی و بزرگسالی فرق دارد و خداوند برای او غذایی متناسب با رشد و سنّ او در طبیعت فراهم ساخته است، حقوق فردی و اجتماعی او را نیز از بزرگسالان ممتاز کرده است. و همان‏گونه که نیازهای طبیعی و مادّی کودک با نیازهای حقوقی و معنوی وی هماهنگ است، همه آنها بانیازهای بزرگسالی نیز متفاوت است. و این تفاوت‏ها همه لازمه آفرینش و همراه با عدالت و درمسیر «نظام احسن» است. (مسلّماً ما انسان را در بهترین شکل و نظام آفریدیم.)۱

و همان‏گونه که تفاوت سلیقه ‏ها و استعدادها میان انسان‏ها در چرخش نظام اجتماعی امری ضروری است، نوع انسانی نیز در دو صنف زن و مرد تشکیل شده است و هر یک از این دو صنف نیازهای مخصوص به خود را دارند و در عین اشتراک در بسیاری از امور، تفاوت‏های روشنی نیز ازنظر خلقت میان آنها به چشم می‏خورد.

با نگاهی به پیشینه این موضوع، به روشنی می‏توان دریافت که ریشه ستم‏هایی که بر زن رفته است، ناشی از عدم معرفت به این تفاوت‏ها و یا دست‏آویز قرار دادن همین تفاوت‏ها برای ستم برزنان و بلکه ستم بر کلّ بشر بوده است.

تساوی زن و مرد در هویّت انسانی و حتّی در خطاب‏های الهی و دریافت پاداش یا عذاب که توسّط پیامبران به بشر رسیده است مانع از اختلاف روحی، روانی و جسمی زن و مرد نیست. زن و مرد در عین اشتراک در هویّت انسانی، از تفاوت‏های عمیق روحی و روانی نیز برخوردارند و به تبع آن،بخشی از مسؤولیتهای فردی و اجتماعی آنان نیز متفاوت و متمایز خواهد بود و این، همان چالش بزرگ میان زنان و مردان و حتّی گاه میان خود زنان بوده است.

در آموزه‏های اسلام، میان جنس مذکّر و مؤنّث، پسر و دختر، آنچه ملاک سنجش است در یک نگاه کلّی «تقوا» است. قرآن کریم خطاب به مردان و زنان می‏فرماید:

«ای مردم! ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم، و تیره‏ها و قبیله‏ها قرار دادیم، تا یکدیگر را بشناسید، ولی گرامی‏ترین شما نزد خداوند، باتقواترین شماست. خداوند دانا و خبیر است.»۲

یعنی معیار خوب و بد بودن، «قُرب» و «بُعد» الهی است و در این‏باره هیچ فرقی میان انسانها از نظر جنسیّت نیست. بی‏تردید با آنکه بسیاری از اوصاف، تکالیف و حتّی حقوقی که در قرآن کری مبرای اهل ایمان ذکر شده است ـ چه در حوزه عبادات، اقتصاد، اخلاق و غیره ـ مشترک میان مردان و زنان مؤمن است و هر کسی که در این اوصاف و تکالیف از دیگری سبقت بگیرد، از پاداش الهی برخوردار و نزد خداوند محبوب‏تر خواهد بود. «پاداش هیچ کسی از بین نمی‏رود خواه مرد باشد یا زن.»۳

در برخی آیات نیز اوصاف، نشانه‏ها و تکالیفی آمده است که مستقلاً برای زنان است. قرآن کریم که قانون اساسی اسلام است، به احیاء و اصلاح جایگاه زن در جامعه پرداخته است. و به حقیقت،تحوّلی مثبت و شگرف در تکریم شخصیت و حقوق زنان پدید آورده است و با دقّت در آیات قرآن روشن می‏شود که این تحوّل و تکریم، همه در سیر «نظام اجتماعی احسن» قابل تبیین وشکل‏گیری است. آغاز این تحوّل و حرکت شگرف را در پدیده شوم زنده به گور کردن دختران می‏توان یافت. زنده به گور کردن دختران در دوران جاهلیّت، عمق تحقیر شخصیت زن را هویدا می‏سازد و مبارزه اسلام با این پدیده شوم، اوج تکریم و تجلّی ارزشهای والای انسانی زن را پدیدارمی‏کند.

سنّت «دخترکشی» که بین مردم قبل از اسلام امری عادّی بود، با برخورد و عکس‏العمل شدید قرآن مواجه گردید. در چند جای قرآن، این حرکت جاهلی با شدّت محکوم و از مظلومیّت ومعصومیّت دختران دفاع شد. قرآن کریم در سوره «نحل» خشم مردم را از داشتن دختر بیان می‏کند و زنده به گور کردن دختران را توسّط پدران، بازگو می‏نماید: «هرگاه به یکی از آنها بشارت دهند دختری نصیب تو شده، چهره‏اش (از فرط ناراحتی) سیاه می‏شود و آکنده از خشم می‏گردد. از قوم و قبیله خود متواری می‏گردد (و نمی‏داند) آیا او را با قبول ننگ، نگهداری و یا در خاک پنهانش کند»؟۴

داستان وئاد (دختران زنده به گور شده) پر از حوادث بسیار دردناک است؛ از جمله این حادثه:

مردی خدمت پیامبر آمد، اسلام آورد، اسلامی راستین؛ روزی خدمت رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله رسید و سؤال کرد: آیا اگر گناه بزرگی کرده باشم، توبه من پذیرفته می‏شود؟ فرمود: خداوند توّاب و رحیم است. عرض کرد: ای رسول خدا! گناه من بسیار عظیم است. فرمود: وای بر تو! هر قدر گناه تو بزرگ باشد، عفو خدا از آن بزرگ‏تر است. عرض کرد: اکنون که چنین می‏گویی بدان: من در جاهلیّت به سفر دوری رفته بودم، در حالی که همسرم باردار بود، پس از چهار سال بازگشتم، همسرم به استقبال من آمد، نگاه کردم دخترکی در خانه دیدم، پرسیدم: این دختر کیست؟ گفت: دختر یکی از همسایگان است! من فکر کردم ساعتی بعد به خانه خود می‏رود امّا با تعجّب دیدم نرفت، غافل از اینکه او دخترمن است و مادرش این واقعیّت را مکتوم می‏دارد، مبادا به دست من کشته شود. سرانجام گفتم: راستش را بگو، این دختر کیست؟ گفت: به خاطر داری هنگامی که به سفر رفتی باردار بودم؛ این، نتیجه همان حمل است و دختر تو است. آن شب را با کمال ناراحتی خوابیدم، گاهی به خواب می‏رفتم و گاهی بیدار می‏شدم، صبح نزدیک شده بود، از بستر برخاستم و کنار دخترک رفتم، در کنار مادرش به خواب رفته بود، او را بیرون کشیدم و بیدارش کردم و گفتم همراه من به نخلستان بیا، او به دنبال من حرکت می‏کرد تا نزدیک نخلستان رسیدیم؛ من شروع به کندن حفره‏ای کردم و او به من کمک می‏کرد تا خاک را بیرون آورم، هنگامی که حفره تمام شد، من زیر بغل او را گرفتم و در وسط حفره افکندم. (در این هنگام هر دو چشم پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله پر از اشک شد) سپس دست چپم را به کتف او گذاشتم که بیرون نیاید و با دست راست، خاک بر او افشاندم! و او پیوسته دست و پا می‏زد و مظلومانه، فریاد می‏کشید: پدرجان! چه با من می‏کنی؟ در این هنگام، مقداری خاک بر روی من ریخت، او دستش را دراز کرد و خاک را از صورت من پاک نمود ولی من همچنان قساوت‏مندانه خاک بر روی او می‏ریختم، تاآخرین ناله‏هایش در زیر قشر عظیمی از خاک محو شد!

در اینجا پیامبر صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله در حالی که بسیار ناراحت و پریشان بود و اشکها را از چشم پا کمی ‏کرد، فرمود:

«اگر نه این بود که رحمت خدا بر غضبش پیشی گرفته، لازم بود هر چه زودتر، انتقام از تو بگیرد.»

مسأله تحقیر شخصیت زن و دختران به همین جا پایان نمی‏پذیرفت و تا آنجا پیش رفته بود که اصلاً نَسَب را به مرد مربوط می‏دانستند و مادر را تنها ظرفی برای نگاهداری و پرورش جنین محسوب می‏کردند چنانچه در اشعار خود چنین می‏سرودند:

فرزندان ما، فرزندان پسران ما هستند و اما فرزندان دختران ما، فرزندان مردان بیگانه‏اند.

مفسّران و مورّخان در اینکه انگیزه عرب جاهلی از این عمل حیرت‏انگیز و منحط، چه بوده است؟ مطالب فراوانی گفته و نوشته‏اند از جمله: جنگها و به اسارت رفتن دختران و در نتیجه، جریحه‏دارشدن غیرت آنان و یا عدم توان و کارایی دختران در تولید؛ امّا آنچه اهمیّت دارد، برخورد قرآن کریم با این پدیده و سنّت زشت است و چه قدر هنرمندانه و ظریف حالات روحی پدران را بیان می‏کند که خودِ این شیوه بیان حادثه، حکایت از نکوهش جدّی و عمیق این عمل زشت دارد.

در سوره «تکویر» نیز جریان زنده به گور شدن دختران را به گونه‏ای جانسوز و تکان دهنده و درجملاتی کوتاه بیان می‏کند، آنجا که می‏فرماید: «در آن هنگام که از دختران زنده به گور شده پرسیده می‏شود: به کدامین گناه کشته شدند»۶ قرآن کریم با قرار دادن این پرسش ازپرسش‏های قیامت و حسابرسی روز رستاخیز، بر اهمیّت این مسأله افزوده است؛ آن‏گونه که امین‏الاسلام طبرسی، در مجمع‏البیان در ذیل این آیات می‏فرماید:

«توجّه خطاب به دختران قربانی در قیامت به جای پدران آنان که عامل جنایت و در واقع قات لبوده‏اند، حاکی از نوعی تعریض و توبیخ نسبت به آنان است. گویا آنها به قدری پست و بی‏ارزش هستند که حتّی ارزش مخاطب بودن برای بازپرسی را ندارند.»