مکه

شهر مکه در فاصله ۸۰ کیلومتری دریای سرخ واقع شده و ارتفاع آن از سطح دریا، ۳۳۰ متر است. به خاطر اتوبانی که اکنون ساخته شده، تا بندر جده تنها ۶۰ کیلومتر فاصله دارد و از طریق بزرگراه هجرت، ۴۲۵ کیلومتر با مدینه فاصله دارد.

این شهر در میان کوههای کوچک سنگی واقع شده است به طوری که اطراف مسجدالحرام را خانه‌ها و هتلهایی فرا گرفته، که بر فراز این تپه‌های سنگی واقع شده‌اند. برای سهولت رفت و آمد، تونلهای بسیار زیادی برای عبور ماشینها در نظر گرفته‌اند، که مسافت‌ها را بسیار کاهش می‌دهد. آب و هوای آن گرم و کمی مرطوب‌تر از مدینه است و از نظر وسعت تقریبا برابر مدینه‌النبی است (شهرهای مدینه و مکه، نسبت به تهران بسیار کوچکتر هستند.)

ورود غیر مسلمان به این شهر ممنوع است و در ابتدای ورود به شهر از جانب مدینه، مسجد تنعیم در سمت چپ نمایان می‌باشد.

برفراز کوه ابوقبیس، که در گذشته مساجد و اماکن زیارتی زیادی برفراز آن بود و گفته می‌شود قبر چند تن از پیامبران الهی در آنجاست، اکنون قصری بسیار مجلل ساخته شده، که به قصر الضیافه مشهور است و محل پذیرایی از میهمانان خارجی می‌باشد. این قصر مشرف بر مسجد الحرام است؛ به طوری که از بالای آن، به راحتی کعبه مشاهده می‌شود.

مسجدالحرام در مرکز شهر قرار دارد و از ویژگی‌های آن این است که، این محل بر همگان امن می‌باشد. حتی اگر کسی جرمی انجام دهد که مستحق کیفر باشد و به مسجدالحرام پناهنده شود، حکومت حق مجازات او و یا خارج کردن او از مسجد را ندارد و تنها باید کاری کند که خودش از مسجد خارج شود، تا آنگاه او را مجازات نماید.

تاریخ ساخت شهر مکه، به تاریخ ساخت خانه خدا و پیدایش زمزم برمی‌گردد و مورخین آن را حدود ۱۹۰۰ سال قبل از میلاد می‌دانند. پس از آنکه به اذن خداوند چشمه زمزم زیر پای اسماعیل جوشید و در آن منطقه آب یافت شد، کم‌کم مردم از هر جهت به آن جا روی آوردند و شهر مکه به وجود آمد. چون مکه در میان کوهها واقع شده، فاصله بین دو کوه را اعراب شعب می‌گویند؛ که معروفترین آنها شعب علی یا شعب ابی‌طالب است، که اکنون در میان محوطه باز جلوی صفا و مروه قرار دارد و اثری از آن نیست.

شعب ابی‌طالب، همان محلی است که پیامبر و مسلمانان، ۳ سال در آنجا در محاصره اقتصادی- اجتماعی به سر می‌بردند؛ تا آنجا که از گرسنگی بر شکم خویش سنگ می‌بستند. ابوطالب عموی پیامبر(ص) و پدر علی(ع) و خدیجه همسر با وفای پیامبراکرم(ص)، تمام دارایی خویش را در این مدت صرف مسلمانان کردند و مدتی پس از اتمام محاصره از دنیا رفتند. می‌گویند پیامبر (ص) همواره از او یاد می‌کرد و می‌فرمود: ((کجا مثل خدیجه پیدا می‌شود؟ او مرا تایید کرد، در حالی که همه مرا تکذیب می‌کردند.))

قبر ابوطالب و خدیجه، اکنون در قبرستان ابوطالب، که زیر پل حجون قراردارد می‌باشد. این محدوده همان نقطه‌ای است که در سال ۱۳۶۶، زائرین ایرانی که مشغول مراسم برائت از مشرکین بودند، مورد حمله نظامیان صعودی قرار گرفتند و به خاک و خون کشیده شدند. در شهر مکه مساجد بسیاری وجود دارد، که به بعضی از آنها اشاره خواهیم کرد.

مسجدالحرام

مسجدالحرام بنایی است بسیار عظیم، که هم اکنون مساحت کل آن (با احتساب طبقات) ۳۵۶۸۰۰ متر مربع است و گنجایش یک میلیون نمازگزار را داراست و در وسط آن، حیاطی به ابعاد تقریبی ۱۵۰×۱۰۰ متر وجود دارد، که کعبه در وسط آن حیاط است. حیاط مسجدالحرام بر خلاف تصور عده‌ای، آن قدر بزرگ نیست و طول شرقی- غربی آن حدود ۱۵۰ متر و شمالی- جنوبی آن ۱۰۰ متر است.

در زاویه شرقی کعبه، یعنی پشت مقام ابراهیم و به فاصله حدود ۵۰ متری دیوار کعبه دو پلکان وجود دارد، که به زیر حیاط می‌رود و چاه زمزم در آنجا قرار دارد. چاه به دو قسمت مردان و زنان تقسیم شده است. صفا و مروه که در گذشته از مسجدالحرام جدا بودند، اکنون وصل به مسجد می‌باشند؛ به طوری که صفا در شمال شرقی کعبه قرار دارد. مسجدالحرام شامل سه طبقه است، که طبقه سوم یعنی بام آن محوطه بسیار وسیعی است، به جز در ایام کنگره عظیم حج و ماه مبارک رمضان که مسجدالحرام، معمولا در شبها بیشتر است. زیرا در روز هوا آن قدر گرم است، که طواف کردن بسیار مشکل می‌شود. گاهی اوقات در ساعات گرم روز، تعداد کسانی که دور کعبه دیده می‌شوند به ۵۰ نفر هم نمی‌رسد. ولی بر عکس شبها، مسجدالحرام شلوغ و در عین حال بسیار زیباست.

آنچه که زائرین را گاهی اوقات دچار مشکل می‌کند، وجود تعداد زیادی ملخ در اطراف مسجدالحرام است، که البته مرتب به وسیله ماشین‌های مخصوصی که به همین منظور ساخته شده‌اند جمع‌آوری و نابود می‌شوند. البته در حیاط داخلی مسجدالحرام این موضوع کمتر دیده می‌شود؛ ولی در حیاط بیرونی صفا و مروه وجود دارند، که گاهی زیر کفش زائرین کشته می‌شوند.

سرویس‌های بهداشتی، به همراه دوشهای حمام فراوان در اطراف مسجد به سهولت در اختیار زائرین قرار دارد و همگان می‌توانند قبل از ورود به حرم غسل زیارت انجام دهند.

مسجدالحرام به عکس مسجدالنبی در تمامی طول روز باز است و قسمت مشخص (پشت مقام ابراهیم) فقط به خانم‌ها تعلق دارد. کف حیاط با سنگهای سفید زیبایی فرش شده، که در روز انعکاس نور خورشید در آن چشم را به شدت آزار می‌دهد و در عین حال به خاطر تهویه مناسبی که در زیر سنگها قرار گرفته و هوای خنک در زیر آن عبور می‌کند، راه رفتن بر روی آن را ممکن می‌سازد. این در حالی است که، در بعضی نقاط مسجد که سنگ‌های سیاه در کف آن وجود دارد، در هنگام روز به هیچ وجه نمی‌توان پای روی آن گذاشت. زیرا از شدت گرما راه رفتن روی آن ممکن نیست. مسجدالحرام شامل ۶۲ درب می‌باشد؛ که مستحب است زائرین از باب بنی‌شیبه وارد و از باب بنی مخزوم خارج شوند. هفت مناره به ارتفاع ۹۲ متر، با قاعده ۷×۷ در اطراف مسجد قرار دارد، که یکی از مناره‌های که به صورت تک می‌باشد، بر فراز صفا قرار گرفته است. آب زمزم را همانند مسجدالنبی، در کلمن‌هایی ریخته و در حیاط قرار داده‌اند، تا زائرین برای رفع تشنگی مسافت زیادی را طی نکنند. در طول شب و روز در اطراف کعبه و داخل حیاط فرشهایی پهن می‌شود، که زائرین برای رفع تشنگی مسافت زیادی را طی نکنند.

در طول شب و روز در اطراف کعبه و داخل حیاط فرشهایی پهن می‌شود، که زائرین روی آن نشسته به تلاوت قرآن و اقامه نماز می‌پردازند.

در گذشته‌های دور یعنی صدر اسلام، مسجدالحرام بسیار کوچک بوده است. اولین بار خلیفه دوم- عمر- دستور داد خانه‌هایی را بخرند و بر مساحت مسجد اضافه کنند. حتی تا آن زمان، به دور مسجد دیوار هم نبود و درب خانه‌های مردم رو به کعبه باز می‌شد. عمر دستور داد دور مسجد دیواری نیز بکشند. عثمان اولین نفری بود که برای مسجد رواق ساخت و به این ترتیب قسمت‌هایی از مسجد سر پوشیده شد. پس از آن ولید مسجد را به زیبایی بازسازی کرد و ناودان کعبه را با طلا ساخت. از آن زمان تاکنون بارها مسجدالحرام توسعه یافته و آخرین بار در زمان دولت سعودی، مساحت آن را به ۳۵۶۰۰۰ متر مربع رسانده‌اند.

گفتنی است که، حیاط مسجد از سایر نقاط آن پایین‌تر است و سه درب اصلی مسجد که از همه بزرگتر و باشکوه‌تر هستند، با نامهای باب‌العمره، باب‌السلام و باب ملک عبدالعزیز شناخته می‌شوند. از خصوصیات این دربهای آن است که، هر کس در ابتدای آنها بایستد، بی‌درنگ چشمش به کعبه خواهد افتاد.

کعبه

بنایی است تقریبا مستطیل شکل، به طوری که طول اضلاع شمالی و جنوبی ۲۲/۱۰ متر و شرقی و غربی ۵۸/۱۱ متر است. ارتفاع آن ۵۸/۱۴ متر و اضلاع آن تقریبا به سمت جهت‌های چهارگانه است. جنس آن از سنگهای خاکستری مکعب شکلی است، که از کوههای اطراف آورده‌اند و پایه آن را با سرب مذاب بنا کرده‌اند. کعبه تنها بنایی است که خداوند آن را به خود نسبت داده و می‌گویند نخستین نقطه‌ای است که از آب خارج شد. درب آن از زمین ۲ متر فاصله دارد و در طول سال، به جز اوقات محدودی برای شستشوی داخل کعبه و یا بازدید میهمانان بسته است.

کعبه دارای ۴ رکن است، که به ترتیب در جهت خلاف عقربه‌های ساعت، رکن حجرالاسود، عراقی، شامی، یمانی نام دارند. در این میان، رکن حجرالاسود و یمانی از شرافت بیشتری برخور دارند، تا آنجا که در حدیثی از امام صادق نقل شده است که بین این دو رکن ۷۰ پیامبر دفن شده اند، در بین رکن شامی و عراقی، نیم دایره ای به ارتفاع ۱/۵ متر وجود داردکه به نام حجر ایماعیل معروف است که مدفن هاجر، اسماعیل، دختران حضرت اسماعیل و تعداد زیادی از پیامبران الهی است. کعبه تاکنون ۱۱ بار تجدید بنا شده است، که آخرین بار در سال ۱۰۴۰ ه.ق (که بر حساب ابجد می‌شود: رفع الله قواعد البیت)، پس از سیل سال ۱۰۳۹ ه.ق، بدست یک مجتهد شیعه به نام ((سید زین‌العابدین کاشانی) صورت گرفته است.

کعبه در سال ۱۸۹۰ قبل از میلاد، به وسیله ابراهیم (ع) و اسماعیل(ع) بنیان نهاده شد. ارتفاع آن ۳۲/۴ متر (۹ ذراع)، دیوار شرقی ۲۴ متر، دیوار غربی ۱۰/۲۳ متر، دیوار شمالی ۵/۱۶ متر و دیوار جنوبی ۱۵ متر بود و سقف نداشت. در آن زمان کعبه دربی نداشت. ولی قریش در زمان تجدید بنای کعبه، در آن هنگام که پیامبر(ص) ۳۵ سال داشت، مدخلی بر آن گشودند که از زمین کمی بالاتر بود. قریش بر ارتفاع کعبه ۹ ذراع دیگر افزود و آن را به ۸۶/۸ متر رساند. آنها از طول کعبه حدود ۳ متر کم کردند و بر مساحت حجر اسماعیل اضافه نمودند. بعد از آن، عبدالله بن زبیر ارتفاع آن را به ۳۱/۱۳ رساند و درب دیگری در ضلع غربی باز کرد. حجاج‌بن یوسف ثقفی، کعبه را به شکل زمان قریش برگرداند؛ یعنی درب دوم را بست و درب اول را بالا برد؛ که اکنون نیز به همان شکل است.

از وقایع مهمی که درباره کعبه اتفاق افتاده است، شکافته شدن آن در زمان تولد حضرت علی(ع) است و آن حضرت تنها کسی است که افتخار تولد در خانه خداوند را داراست. محل شکاف کعبه در نزدیکی رکن یمان است.

داخل کعبه

داخل کعبه، تاکنون بارها تغییر یافته است. کسانی که به داخل آن رفته‌اند، آن را اینگونه شرح می‌دهند:

پس از باز شدن درب اصلی، درگاهی مقابل آن وجود دارد که از سنگ سیاهی می‌باشد. طول و عرض آن ۵/۱×۱ متر و ۲۰ سانتی متر از کف خانه گودتر است. در گذشته خانه دارای دو سقف بوده، که اکنون تنها همان سقف اصلی مشهود است و سقف دوم برداشته شده است.

۳ ستون از چوب سخت و استواری به قطر ۵۰ سانتی‌متر و ارتفاع ۱۱ متر، از جنوب (ضلع ناودان کعبه) تا شمال در یک ردیف قرار دارند. سطح آنها با روکش‌هایی به عرض ۵ سانتی‌متر و به صورت نوار، از چوب گران قیمتی به نام تیک پوشانده است و ستون‌ها در پایین مکعب شکل هستند.

هر ستون را سازه‌هایی از طلا و نقره همچون دستبند فرا گرفته و بر آن سازه‌ها، آیات قرآنی حک شده است. در ارتفاع ۵ متری بین ستون‌ها، مفتولهای آهنی کشیده‌اند، که هدایای مختلف کعبه از قبیل ظروف و قندیل و آفتابه‌های نقره، در آن مفتولها قرار داده‌اند. تعداد این هدایا به ۷۰ عدد می‌رسد و بعضی از آنها بسیار قدیمی هستند.

دیوارهای داخلی تا ارتفاع ۴ متر و کف خانه، از سنگ خاکستری رنگی پوشیده شده و بین ستون اول و دم، روبروی درب خانه، صندوقی ۱۰۰×۷۰ سانتی و ارتفاع یک متر، از همان سنگ وجود دارد که دربی چوبی و بسیار زیبا دارد. داخل آن کلید درب بام کعبه و مشک و عنبر و عود نگهداری می‌شود. در روبه‌روی درب کعبه و در ضلع مقابل، در فاصله یک متری رکن یمانی، سنگی قهوه‌ای رنگ که بالای آن به شکل محراب گرد است وضع شده، که می‌گویند محل نماز پیامبر پس از فتح مکه بوده است ( این محل تقریبا همان محل شکافته شدن کعبه و تولد حضرت علی(ع) است). پس از ورود به کعبه در سمت راست، یعنی در رکن عراقی، دربی به نام باب‌التوبه یا باب علی(ع) وجود دارد. که قفل است. پشت این درب پلکانی مارپیچ مانند وجود دارد، که تا سقف امتداد دارد و پله‌های آن از نوعی شیشه آبی رنگ تهیه شده است. تمامی سقف خانه و دیوارها تا ارتفاع ۴ متر، از پارچه‌ای به رنگ آبی آسمانی با میان دوزی‌های سفید پوشیده شده، که بر آن ((لااله‌الاالله)) و ((محمد رسول الله)) دیده می‌شود. بر دیوارهای شرقی و غربی به ارتفاع ۸۰/۱ متر، کتیبه‌های مختلفی که تجدید بنای داخل کعبه را در طول سالها نشان می‌دهد نصب شده، که قدیمی‌ترین آنها ۶۲۹ ه.ق و جدیدترین آنها ۱۴۱۷ ه.ق را نشان می‌دهد.

درون کعبه هیچ گونه چراغی وجود ندارد و به خاطر بسته بودن درب، به شدت گرم می‌شود؛ به طوری که به هنگام باز کردن درب، با کولرهای گازی آن را خنک می‌کنند.

اینها شرح مشاهداتی افرادی است، که سعادت تشرف به داخل کعبه را داشته‌اند.

مقام ابراهیم

مقام ابراهیم سنگی است در ابعاد ۵۰×۴۰ سانتی‌متر؛ که می‌گویند اثر پاهای حضرت ابراهیم(ع) بر روی آن پیداست. ولی چون روی آن را با طلا پوشانده‌اند، اکنون تنها دو فرو رفتگی بیضی شکل معلوم است و جای پا مشاهده نمی‌شود. این سنگ در محفظه‌ای از کریستال قرار دارد و روی آن قبه‌ای طلایی، به ارتفاع حدودا ۳ متر وجود دارد. در گذشته سنگ مقام ابراهیم درون قبه‌ای بود؛ که عکس آن در کتب قدیمی موجود است. ولی در سال ۱۳۸۵ ه.ق دولت سعودی آن را خراب کرد و محفظه جدید ساخت و به این ترتیب ۵ متر بر محدوده طواف اضافه شد.

تا زمان پیامبر(ص) مقام ابراهیم به کعبه وصل بود. و در کنار درب کعبه قرار داشت. ولی آنچه از روایات شیعه و سنی برمی‌آید آن است که، عمر خلیفه دوم آن را به مکان کنونی منتقل کرد، که مورد اعتراض ائمه اطهار(ع) قرار گرفت. حتی هنگامی که امیرالمومنین(ع) بدعت‌های عمر را می‌شمرد، از انتقال مقام ابراهیم به عنوان اولین بدعت عمر نام برد. در فضیلت این سنگ همین بس که ائمه اطهار(ع) فرمودنده‌اند که، بهترین سرزمینها بین مقام و رکن حجرالاسود است و در روایات زیادی آمده است که، امام زمان(ع) به هنگام ظهور، بین مقام و رکن حجرالاسود می‌ایستد و دعوت خویش را اعلام می‌کند. سنگ اصلی که گفته می‌شود سفید رنگ و درخشان است، در زیر روکش طلایی است و به هیچ وجه قابل رویت نیست.

حجر اسماعیل

پس از آنکه خانه کعبه ساخته شد، اسماعیل(ع) در کنار آن خانه‌ای برای خود و مادرش ساخت، که همانا حجر اسماعیل است. این محل به وسیله نیم‌دایره‌ای، که از دو طرف به رکن عراقی و شامی ‌می‌رسد و در شمال کعبه قرار دارد مشخص شده است. ارتفاع این نیم دایره، حدودا ۳۰/۱ متر است. بر طبق روایات، حجر اسماعیل مدفن هاجر، اسماعیل (بین ناودان و رکن شامی)، دختران اسماعیل (نزدیک رکن شامی) و تعداد زیادی از پیامبران الهی (ع) است.

می‌گویند چون هاجر از دنیا رفت، اسماعیل ۲۰ سال بیشتر نداشت و او را در حجر دفن کرد و دور آن دیواری کشید تا قبر او پایمال نشود. حجر را قسمتی از کعبه می‌دانند و لذا بر طبق روایتی که از رسول خدا(ص) نقل شده است، نماز خواندن در حجر اسماعیل مانند نماز خواندن در کعبه است. در روایاتی که از ائمه اطهار(ع) نقل شده است، نماز خواندن در حجر مورد تاکید قرار گرفته و حجر اسماعیل پس از حطیم (فاصله حجرالاسود و درب کعبه) و مقام ابراهیم، بهترین محل برای نماز خواندن است.

امام صادق(ع) در حجر اسماعیل، زیر ناودان کعبه نماز می‌خواندند؛ چون علت را پرسیدند، فرمود: اینجا محل نماز شبر و شبیر، فرزندان هارون (برادر حضرت موسی(ع)) است.

درباره دفن حضرت اسماعیل(ع) در حجر، جای هیچ بحثی نیست و او از معدود پیامبرانی است که محل دفن او کاملا مشخص است. در کتاب اخبار مکه آمده است: هنگامی که ابن زبیر کعبه را بازسازی می‌کرد، در حین حفاری حجر، به سنگ سبزی برخورد کردند، که هیچ یک از قریش نمی‌دانستند آن چیست. عبدالله بن صفوان به ابن زبیر گفت، که این سنگ را تکان مده، که قبر اسماعیل(ع) است و ابن زبیر چنان کرد.

امروزه در ایام حج تمتع و ماه مبارک رمضان، حجر اسماعیل محلی کاملا شلوغ است. ولی در ایام عمره، برای نماز خواندن در آن راحتی جا پیدا می‌شود. البته هر چه به کعبه نزدیکتر باشد شلوغ‌تر است و قسمت عقب حجر به نماز خواندن زنان اختصاص دارد.

مساجد مکه

مسجد جن

این مسجد در ۲۰۰ متری قبرستان ابوطالب به سمت حرم، حدودا ۵۰ متر بعد از پل حجون در داخل خیابان است. مساحت آن ۶۰۰ متر مربع است و درب آن همواره باز است و کسی که از قبرستان ابوطالب به سمت مسجدالحرام حرکت می‌کند، پس از گذشتن از پل، مسجد در سمت راست او قرار دارد و با شماره‌ای مشخص شده است.

مسجد جن از مساجد قدیمی است، که اکنون در حال بازسازی است و درباره آن می‌گویند که، چون پیامبر(ص) در بازگشت از طایف در این محل استراحت کرد و شروع به خواندن قرآن و عبادت کرد، گروهی از جنیان با شنیدن آیات قرآن به آن حضرت ایمان آورده، که در آیات اول سوره جن به این موضوع یعنی ایمان آوردن جنیان اشاره شده است. پیامبر(ص) بعدها چندین بار همراه با عبدالله بن مسعود به اینجا می‌آمدند و آیات قرآن را بر آن طایفه می‌خواندند.

مسجد حمزه

این مسجد منصوب به حضرت حمزه(ع) و در منطقه مسفله، در نزدیکی تلاقی خیابان ابراهیم و خیابان حمزه است. حمزه(ع) از حامیان اصلی پیامبر(ص) بود، که پس از شهادت او در جنگ احد، پیامبر(ص) به او لقب سیدالشهداء داد. این مسجد در سال ۱۳۷۵ باز سازی شده و ۱۶۰ متر مساحت دارد.

مسجد تنعیم

بر سر راه مدینه به مکه در مدخل ورودی مکه، در سمت چپ مسجدی زیبا و بزرگ به نام ((تنعیم وجود دارد))، که مساحت آن به ۱۲۰۰ متر می‌رسد. کسانی که در مکه می‌خواهند بار دیگر محرم شوند و برای خود یا دیگران عمره دیگری انجام دهند، باید به این مسجد آمده و از اینجا محرم شوند. مسجد یاد شده یکی از میقاتها بوده و نقطه آغازین حرم می‌باشد. زائرین باید برای احرام مجدد، برای سهولت، از هتل با لباس احرام خارج شده و پس از کرایه ماشین برای تنعیم، به مسجد و محرم شوند. سپس به سمت مسجدالحرام حرکت کنند.

مسجدالبیعه

از مساجد بسیار قدیمی است، که هنوز تخریب نشده و اگر از جمره عقبی حدودا ۳۰۰ متر به سمت مکه برویم، مسجد در سمت چپ قرار دارد. بنای آن ۳۷۵ متر مساحت داشته و کمتر به آن توجه می‌شود. در داخل آن کتیبه‌ای به خط کوفی قرار دارد، که قدمت آن را نشان می‌دهد.

این مسجد همان محلی است که مسلمانان مدینه به دور از چشم مشرکان، در آنجا با پیامبر(ع) پیمان بستند، که از آن حضرت حمایت کنند. خوب است زائران در زیارت این مسجد پس از بازدید از جمره اهتمام به خرج دهند تا این مسجد از مظلومیت و بی‌توجهی خارج شود.

مسجد خیف

مسجدی است بزرگ به مساحت تقریبی بیست هزار متر، که در منی قرار دارد. این مسجد در طول سال بسته است و تنها در زمان وقوف حاجیان در منا باز می‌شود. مسجد خیف شاهد یکی از خطبه‌های پیامبر در حجه‌الوداع است، که آن خطبه اینک موجود است.

به گفته مورخان، ۷۰ نفر از پیامبران در آنجا نماز خوانده‌اند، که از جمله آنان حضرت موسی(ع) و حضرت عیسی(ع) هستند و نماز خواندن در آنجا بسیار تاکید شده است. محل نماز رسول خدا در این مسجد، جلوی مناره کنونی است، که درگذشته گنبدی بزرگ بر فراز آن بوده که اکنون وجود ندارد و در نوسازی‌های اخیر، کمتر به آن توجه می‌شود

جهت جستجو سریع موضوع مقاله ، پرسشنامه ، پاورپوینت و گزارش کارآموزی می توانید از قسمت بالا سمت راست جستجو پیشرفته اقدام نمایید.

همچنین جهت سفارش تایپ ، تبدیل فایل پی دی اف (Pdf) به ورد (Word) ، ساخت پاورپوینت ، ویرایش پایان نامه و مقاله با ما در تماس باشید.