۱- تعریف بلوغ

بلوغ کلمه‌ای عربی، اسم مصدر و از ماده (بَلَغَ «ب ل غ»)به معنای رسیدن است.[۱] به معنی بالغ شدن کودک، رسیدن به سن رشد، پختگی و به حد کمال رسیدن.[۲] به معنای رسیدن انسان به مرحله‌ای از رشد که ملزم به رعایت قوانین شرعی یا عرفی باشد.[۳] منظور از بلوغ مرحله‌ای از زندگی است که حد فاصل بین دوران کودکی و بزرگسالی است و این دوره از حیات انسانی با یک سری از علائم و تغییرات جسمانی و روانی توأم است.[۴] این تغییرات و دگرگونی‌ها سرآغاز زندگی بزرگسالی به شمار می‌رود، که در نظر اول شاید چندان قابل توجه نباشد، اما اختلاف آشکار آن با دوره‌ی کودکی از لحاظ وضع ظاهری و رفتار وحالت‌های روانی، به طور کامل محسوس است. با شروع تغییرات دوران بلوغ در بدن اعضای تناسلی فعالیت اصلی خود را آغاز می‌کنند و نوجوان قادر به تولیدمثل خواهد بود. علامت شروع بلوغ در دختران عادت ماهانه و در پسران خارج شدن اسپرم می‌باشد، البته سن آغاز و پایان بلوغ را نمی‌توان به طور دقیق مشخص کرد؛ زیرا با توجه به نوع افراد، محیط‌های مختلف، ساختمان بدنی، وراثت، ترشح غدد و عوامل دیگر تغییر می‌کند.

از نظر پژوهش‌گران، اگر چه یک اتفاق‌نظر در مورد شروع و پایان سن بلوغ وجود ندارد، اما بیشتر محققین بر این عقیده‌اند که سن شروع بلوغ طبیعی در دخترها ۱۶-۹ سالگی و در پسرها ۱۷-۱۰ سالگی است. در مجموع، اصطلاح بلوغ به دوره‌ی بین ۱۸-۱۲ سالگی اطلاق می‌گردد و سن متوسط بلوغ، بدون توجه به پسر یا دختر بودن، ۱۱ سالگی اطلاق می‌گردد. ولی به طور مسلم دختران زودتر از پسران مرحله بلوغ زندگی خویش را آغاز می‌کنند و زودتر نیز این مرحله را به پایان می‌رسانند.[۵]

۱-۲ تاریخچه‌ی روان‌شناسی بلوغ

بلوغ موضوع جدیدی نیست که رشته‌های گوناگون علوم مورد توجه قرار می‌گیرد، بلکه از زمان‌های دور موضوع بلوغ مورد توجه دانشمندان بوده است. سیر تاریخی مطالعه بر روی نوجوانی و بلوغ حاکی از آن است که افلاطون آن را در نظر داشته و نوشته‌های پراکنده‌ای از وی در دست است. از آثار بدست آمده از ارسطو می‌توان دریافت که وی مطالعه‌‌ی وسیعی پیرامون بلوغ دارد. ارسطو معتقد بود که این مرحله از زندگی مرحله‌ی رویاها، خیال‌بافی‌ها و آرزوطلبی‌هاست.[۶] ارسطو، تغییرات مربوط به بلوغ جنسی را شرح داده و تاریخ تقریبی آن را در نزد دختران و پسران یونانی، در حدود چهارده سالگی تعیین کرده است. او معتقد بود که تغییرات جسمانی پسران، معلول فعالیت غده‌های جنسی است. در خصوص تغییرات روانی همزمان با تغییرات جسمانی نیز، ارسطو بر این باور بود، که باید دختران را به علت فعالیت جنسی، حفظ و حراست کرد.[۷] از پیشگامان مطالعه در فرآیند بلوغ، که به طور مدون و علمی مطالعاتی صورت داد و در کتابی جمع‌آوری کرد، ژان ژاک روسو بود که در کتاب «امیل …»کودکی را، تصور می‌نماید که به تعلیم و تربیت وی همت می‌گمارد. در این کتاب چگونگی تربیت فرد در هر یک از دوران زندگی از جمله دوره‌ی نوجوانی آورده شده است و همان گونه که ملاحظه شد، روسو بیشتر جنبه‌ی تربیتی دوران بلوغ را در نظر داشته است.[۸] اوایل قرن بیستم نویدبخش مطالعه‌ی عمیق و جدی بر روی بلوغ و نوجوانی است. این امر به ویژه، توسط روان‌شناسان آمریکایی صورت گرفت که مطالعات ارزنده‌ای را به جهان علم، ارائه دادند. در این قرن بدون تردید می‌توان گفت: «جان استانلی هال» از پیشگامان محققین دوره‌ی بلوغ است و اوست که برای نخستین بار در سال ۱۹۰۵، کتابی تحت عنوان بلوغ به چاپ رساند که مورد استقبال و توجه والدین، مربیان و به خصوص‌ روان‌شناسان آن عصر قرار گرفت، به طوری که او را پدر روان‌شناسی نوجوانی (بلوغ) نامیدند و قرن بیستم را عصر نوجوان شناسی علمی لقب داده‌اند. به هر صورت در دنیای امروز، مطالعه در فرآیند بلوغ از اهمیت خاصی برخوردار است و قسمت عمده‌ی این مطالعات و پژوهش‌ها مربوط به علم روان‌شناسی اجتماعی و کودک است.[۹]

۱-۳ ویژگی‌های دوران بلوغ

بلوغ یک دوره‌ی بی‌نظیر و مشخص است که به وسیله‌ی تغییرات رشدی توصیف می‌شود، که در هیچ دوره‌ی دیگری، از زندگی اتفاق نمی‌افتد.[۱۰] مهم‌ترین ویژگی‌های این دوران به شرح زیر است:

۱-۳-۱ دوران بیداری

دوران بلوغ از آغاز پیدایش تا فرجام، دوران بیداری محسوب می‌شود. این بیداری در کل وجود آدمی به چشم می‌خورد که متوجه‌ «من» وجودی خود می‌شود.

به طور مثال: بیداریِ رشد بدن، که در آن استخوان‌ها درازتر می‌شوند و تغییراتی در بدن و اندام و رویش‌هایی از مو پدید می‌آید. بیداریِ غدد جنسی، شروع به رشد و هورمون‌سازی می‌کند. بیداریِ ذهن، هوش و استعداد نوجوان را، در برابر جریانات اطراف هوشیار می‌سازد. بیداریِ عواطف، در آن محبت از خود و خانواده را به بیرون کشانده و متوجه جنس مخالف می‌کند. بیداریِ روان به ویژه در عرصه‌ی حقیقت‌دوستی، آرمان‌خواهی، ستایش و نیایش و … و بالاخره بیداری‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی و … که هر کدام در عین جهت‌دهی نوجوان به سوی کمال ممکن است در مواردی دردسرآفرین باشد.[۱۱]

۱-۳-۲ دوران طوفان

این مرحله از عمر را، دوران طوفان زندگی خوانده‌اند. طوفانی که به طور تدریجی پدید می‌آید و پس از مدت اندکی پایان می‌یابد. بروز حالت عصیان و طغیان در برخی از نوجوانان در این مرحله، خود نمونه‌ی گویایی از این امر است. وجود افکار تند و بی‌حساب، بلند پروازی‌ها، افراط و تفریط‌ها برای اطرافیان مشکل آفرین می‌شود. در این جا والدین نقش اساسی را ایفا می‌کنند. والدین باید بتوانند با آرامش خود، نوجوان را دل‌گرم و آرام کنند تا نوجوان این طوفان وجودی‌اش را آرام نماید.[۱۲]

۱-۳-۳ دوران تولد دوباره

این مرحله از عمر را دوران تولد دوباره نامگذاری کرده‌اند و به واقع این چنین نیز هست. بلوغ مانند زمین لرزه‌ای شدید است که با تکانی شدید، سرتاسر وجود نوجوان را به حرکت درآورده و ذخایر پنهان وجودش را بیرون می‌ریزد و او را در شرایطی جدید و ناآشنا قرار می‌دهد. دست توانای آفرینش، به وسیله‌ی بلوغ با جهشی همه جانبه نوجوان را از عالم کودکی جداکرده، آماده‌ی رشد و کمال می‌کند. گویی نوجوان دوباره متولد می‌شود و با این تولد دوباره شور و نشاط تازه می‌یابد و قدم در راهی نو می‌گذارد، اما این تولد دوباره، بدون تحمل رنج و زحمت صورت نمی‌پذیرد.[۱۳]

۱-۳-۴ دوران شکوفایی

دوران بلوغ، دوران شکوفایی است. شکوفایی بدن، غدد، استعدادها و غریزه. این احساس به نوجوان دست می‌دهد که می‌تواند همسر، پدر یا مادر باشد و برای ایفای وظیفه در این عرصه تواناست. آری! با فرارسیدن دوران نوجوانی و ورود به دنیای بلوغ، گل‌های زندگی نوجوان شکوفا می‌شوند و احساس ویژه‌ای نسبت به جنس مخالف در او جوانه می‌زند که حاصل آن رؤیاهای نوجوانی در خواب و حتی بیداری است. او بر اثر این شکوفایی‌ها دنیا را زیباتر می‌بیند و برای خود از آن تصویری رویایی می‌سازد و از این‌که والدین و مربیان قادر به توجیه خیالات و رویاهای او نیستند، ابراز نگرانی و تأسف دارد.[۱۴]

۱-۴ ابعاد مختلف بلوغ

بلوغ مقوله‌ای است چند بعدی که انسان در طی حیات خود، بر اساس زمان و دوره‌های زندگی به ابعاد مختلف آن می‌رسد که می‌توان این‌گونه آن را تقسیم کرد:

بلوغ جسمی، بلوغ جنسی، بلوغ روانی، بلوغ سیاسی، بلوغ اجتماعی، بلوغ اقتصادی و بلوغ فرهنگی.[۱۵]

در این‌جا سعی شده با توضیح مختصری هر یک از موارد فوق روشن شود.

۱-۵ بلوغ جسمی

منظور از بلوغ جسمی، رشد و تکامل اعضای بدن است به گونه‌ای که رشد قد و قامت، استخوان‌بندی و سایر اعضای بدن به حد نهایی پختگی و کمال خود می‌رسند.[۱۶] فیزیولوژیست‌ها با معدلی که از جریان رشد جسمی افراد کشورهای مختلف در سال‌های مختلف عمر بدست آورده‌اند به این نتیجه رسیده‌اند که ارگانیزم انسان تا ۵ سال اول زندگی به طور سریع رشد می‌کند. پس از آن تا آغاز دوره‌ی بلوغ رشد آن به کندی می‌گراید و دوباره در دوره‌ی بلوغ رشد بدن افزایش می‌یابد و اوج کمال این رشد را در اندام‌های بدن ۲۵-۲۳ سالگی دانسته‌اند. آن‌ها عامل وراثت، تغذیه و موقعیت جغرافیایی و آب و هوا را بر بلوغ جسمی مؤثر دانسته‌اند.[۱۷]

۱-۶ بلوغ جنسی

منظور از بلوغ جنسی، مرحله‌ای است که فرد با رسیدن به این مرحله قادر به ایفای نقش جنسی خواهد بود و این نقش در عامه به تولیدمثل نیز تعبیر می‌شود.[۱۸] طبق تحقیقات بسیاری از روان‌شناسان از بین تمامی تغییراتی که اندام‌ها و اعضای جسمی نوجوان پیدا می‌کند، رشد و تغییرات اندام‌های جنسی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. اهمیت رشد، تغییر و تکامل اندام‌های جنسی در مرحله‌ی بلوغ، آن‌قدر زیاد است که به طور معمول بارزترین علامت فرارسیدن بلوغ به حساب می‌آید. به این ترتیب رشد و تغییر در اندام‌های جنسی در مرکز و کانون توجه قرار می‌گیرد و محرک تغییرات دیگر می‌شود؛ مثل رویش مو در نقاط مختلف بدن، به عبارت دیگر، آن‌چه شاخص و میزان تمیز دو جنس زن و مرد از یکدیگر و تفاوت این دو از دوران کودکی می‌شود، توسط این اندام‌ها به ظهور می‌رسد.[۱۹] به طور کلی بلوغ جنسی؛ به معنای رسیدن به سن تولیدمثل است که با ازدیاد هورمون‌ها آغاز می‌شود. در این شرایط، غدد جنسی از خواب بیدار شده و تمایلات جنسی را به وجود می‌آورند.[۲۰]

در این‌جا ذکر دو مورد از ناهنجاری‌های بلوغ جنسی ضروری است:

۱- بلوغ زودرس ۲- بلوغ دیررس.

۱-۶-۱ بلوغ زودرس

بلوغ زودرس پدیده‌ای فیزیولوژیک است که در هر دو جنس پسر و دختر دیده می‌شود، همان‌گونه که از نام آن برمی‌آید، در این حالت فرد زودتر از همسالان خود، علائم و آثار بلوغ را ظاهر می‌سازد. شایع‌ترین زود رس ۱۱-۱۰ سالگی است و به طور کلی، ظهور علائم بلوغ، قبل از سن ۱۰ سالگی در پسران و قبل از ۸ سالگی در دخترها زودرسی بلوغ تلقی می‌شود.[۲۱] بلوغ زودرس به دو نوع حقیقی و کاذب تقسیم می‌شود. بلوغ زودرس حقیقی به مواردی اطلاق می‌شود که عامل ایجاد آن تغییرات وراثتی بدون ضایعه‌ی جسمی مشخص باشد و یا این‌که اختلالاتی در مغز به وجود آید. بلوغ زودرس کاذب به مواردی اطلاق می‌شود که صفات ثانویه جنسی به علت پرکاری و یا تومورهای غدد فوق کلیوی، تخمدان و یا بیضه‌ها زودتر آشکار شود. تغذیه از عوامل مؤثر در شروع بلوغ می‌باشد.

زیاده‌روی در مصرف غذاهای مقوی و محرک به علت افزایش تحریکات عصبی، می‌تواند موجب بلوغ زودرس شود. کمبود کلسیم و منیزیم در رژیم غذایی و در مقابل مصرف بیشتر مواد غذایی فسفردار، مانند گوشت و تخم‌مرغ به تدریج باعث بالا رفتن تحریکات عصبی و تقویت قوای جنسی شده و در بلوغ زودرس مؤثر می‌باشند.[۲۲] عوامل دیگر در بلوغ زودرس تربیت خانوادگی و محیط اجتماعی را می‌توان ذکر کرد. در جوامع فاسد آگاهی زود و بی‌موقع کودک از مسائل جنسی و هم‌چنین آزادی روابط بین زن و مرد به تدریج باعث ترشح زودرس هورمون‌های جنسی و بلوغ زودرس می‌شود.[۲۳] نوجوانی که به بلوغ زودرس دچار شده است، به علت وضعیت خاص روانی و جسمانی خود، بیشتر در یک حالت افسردگی و اضطراب به سر می‌برد و عده‌ای از آن‌ها نیز بیش از حد، زودرنج و حساس می‌شوند و به علت کم‌رویی و احساس خجالت از حضور در گروه همسالان، کناره‌گیری کرده و به تدریج گوشه‌گیر و منزوی می‌شوند.[۲۴] پس می‌توان گفت، بلوغ زودرس در واقع نوعی بیماری است و والدین دلسوز می‌بایست با دیدن اولین علائم بلوغ زودرس در فرزندان خود، وی را به متخصص ارجاع دهند تا بر اساس علت‌یابی به درمان آن اقدام نمایند.[۲۵]

۱-۶-۲ بلوغ دیررس

هم‌چنان که بلوغ زودرس در هر دو جنس پسر و دختر دیده می‌شود، تأخیر در بلوغ نیز در هر دو جنس شایع است و شیوع آن در پسرها بیشتر از دختران است. به طور کلی می‌توان اظهار کرد هرگاه تا سن ۱۷ سالگی، آثار و نشانه‌های بلوغ در فرد ظاهر نشود، وی دچار بلوغ دیررس شده است. در بلوغ دیررس، رشد سریع استخوان‌ها وجود دارد، ولی ترشح هورمون‌های جنسی، که باعث به وجود آمدن صفات ثانویه جنسی و علائم بارز بلوغ طبیعی هستند، صورت نمی‌گیرد. اما در مورد بلوغ دیررس، نکته‌ی حائز اهمیت این است که بدانیم، در هر صورت نوجوانی که دچار بلوغ دیررس شده است، به مرحله‌ی بلوغ طبیعی می‌رسد با این تفاوت که از همسن‌های خود، دیرتر این مرحله‌ی حساس رشد خود را پشت‌سر می‌گذارد.[۲۶]

از نظر عاطفی، مهم‌ترین مشکلی که برای نوجوانان مبتلا به بلوغ دیررس، به وجود می‌آید، احساس حقارت است. بدین علت که نوجوان تصور می‌کند مبتلا به نقص جسمانی شدید و جبران‌ناپذیری است و به همین سبب، بیشتر اوقات عصبانی و پرخاشگر است، در فعالیت‌های گروهی شرکت نمی‌کند و افسرده و بی‌حوصله است. در مورد بلوغ دیررس هم عوامل متعددی دخالت دارند که از مهم‌ترین آن‌ها، عوامل طبیعی و تربیتی، اختلالات هورمونی، غدد داخلی و عوامل ژنتیکی را می‌توان نام برد.[۲۷] علائم بلوغ دیررس در پسران بیشتر چهره‌‌ی زرد رنگ، خستگی، کوتاهی قد، کوچکی اعضای تناسلی و چاقی می‌باشد. به طور کلی دیررس‌ها چه دختر و چه پسر دارای شانه و سینه پهن‌تری از زودرس‌ها می‌باشند که این امر در پسران مشخص‌تر می‌باشد. در کسانی که دچار بلوغ دیررس هستند، عدم ترشح به موقع هورمون‌های جنسی، باعث دیرتر نشدن غضروف‌های اتصالی استخوان‌های دراز، حفظ استعداد رشد و افزایش قد تا سنین بالاتر می‌گردند و در نتیجه عوامل هورمونی دیگر به خصوص هورمون رشد، موجب رشد استخوان‌های دراز و افزایش ناموزون قد می‌شوند.[۲۸]

۱-۷ بلوغ روانی

آن نوع پختگی روحی را که به انسان قدرت تشخیص مسائل و مصلحت زندگی می‌بخشد، در اصطلاح بلوغ روانی می‌گویند. در این صورت، فرد با برخورداری از بلوغ روانی، به قبول مسئولیت‌های اجتماعی نظیر پذیرفتن شغل، تشکیل خانواده و ایفای نقش محوله قادر بوده و قدرت رویارویی با مشکلات پیچیده‌ی زندگی را دارا خواهد بود. وراثت، شرایط زندگی، عوامل فرهنگی، تأثیرات محیطی و اجتماعی، هر یک به نوبه‌ی خود در چگونگی رشد روانی فرد مؤثرند. لذا رسیدن به مرحله‌ی بلوغ روانی، سن مشخص ندارد و متأثر از عوامل تربیتی خانوادگی است.[۲۹] عده‌ای از دانشمندان معتقدند که بلوغ روانی، زودتر از بلوغ جنسی شروع می‌شود و به عقیده‌ی آن‌ها، بلوغ روانی از ۱۲-۱۱ سالگی شروع می‌شود. همان طور که از لحاظ جسمی در شروع بلوغ، جهشی در رشد اعضای بدن ایجادمی‌گردد، تغییر ناگهانی حالات روانی نوجوان را هم می‌توان در دوران بلوغ، یک جهش روانی و عاطفی دانست.[۳۰]

از مهم‌ترین تغییر و تحولات روانی که در یک نوجوان پدید می‌آید می‌توان بیداری عواطف و احساسات جنسی وی نسبت به جنس مخالف، عصیان و پرخاشگری، تمایل به زندگی گروهی در میان همسالان، اندیشیدن، استدلال کردن منطقی و گرایش نوجوان به تنهایی و انزوا را نام برد.[۳۱]

۱-۸ بلوغ سیاسی

زمانی که به رشد سیاسی دست یابد، از حکومت و نوع آن سر درآورد، از مسائل سیاسی هم‌چون آزادی، قانون، احزاب و جریانات آگاه باشد، از رمز و راز جنگ‌ها و صلح‌ها سر درآورد و بتواند عضوی فعال و دارای مشارکت سیاسی باشد، می‌گویند به بلوغ سیاسی رسیده است.[۳۲]

۱-۹ بلوغ اجتماعی

بلوغی است که در آن دختر و پسر مسئول رفتار خود می‌شوند و به آن سن قانونی نیز می‌گویند. قانون‌گذاران برای افراد، سنین گوناگونی را در اجرای انواع مقررات و بهره‌مندی آنان از حقوق مدنی در نظر گرفته‌اند. به طور مثال براساس قوانین موجود در ایران برای شرکت در انتخابات ریاست جمهوری و مجلس شورای اسلامی، ورود اشخاص به سن شانزده سالگی الزامی است و برای استخدام دولتی و یا اخذ گواهی‌نامه، هجده‌سال تمام منظور شده‌است.[۳۳]

۱-۱۰ بلوغ اقتصادی

این واژه به کیفیتی اطلاق می‌شود که از نظر تأمین معاش و اداره‌ی امور اقتصادی زندگی مستقل بوده و بتواند متکی به خود باشد. به طور معمول این امر زمانی مطرح می‌شود که فرد در صدد تشکیل خانواده و ازدواج باشد.[۳۴]

نکته‌ی مهمی که باید به آن توجه کرد این است که در جوامع صنعتی، با پیشرفته‌شدن زندگی شهری و گسترش نیاز به تخصّص‌های متعدد برای زندگی شهرنشینی، سن بلوغ اقتصادی در حال افزایش است و جوانان در تنگناهای به خصوصی قرار دارند و این در حالی است که کشش‌های غریزی آن‌ها را به سوی تأمین نیازهای طبیعی سوق می‌‌دهد(طبق آمار کشورها، سن بلوغ جنسی در حال کاهش است) و این فاصله‌ی بین بلوغ جنسی با سن بلوغ اقتصادی که برای تشکیل خانواده و ازدواج لازم و ضروری دانسته شده‌است، مشکلات زیادی را برای جوانان به وجود می‌آورد. توجه به این نکته باید در رأس توجهات مسئولان و والدین قرار بگیرد و تلاش نمایند که اول آن که، با رعایت شئون و موازین اسلامی و دقت در امور فرزندان از پائین آمدن سن بلوغ جنسی جلوگیری کنند و دوم آن که، با تغییر در دیدگاه‌ها، رسوم و عادات نادرست شرایط ازدواج سالم و موفق را برای آنان فراهم نمایند.[۳۵]

۱-۱۱ بلوغ فرهنگی

بلوغی که در آن آدمی بتواند دارای فکر و اندیشه‌ای روشن و قابل دفاع برای زندگی باشد، را بلوغ فرهنگی می‌گویند. بداند زنده است، چرا آفریده شده، چرا باید کار و تلاش کند، چرا باید ازدواج کند. او در زندگی دارای آرمان‌هایی است که راهنمای او در حرکت‌ها، خط‌مشی‌ها و اتخاذ تصمیم‌ها است.[۳۶]

۱-۱۲ بلوغ از دیدگاه شرع

خداوند متعال در قرآن کریم، رسیدن انسان به مرحله‌ی بلوغ جنسی را مطرح کرده و با این نشانه او را در زمره کودکان خارج ساخته و در ردیف بزرگسالان قرار می‌دهد. ورود به دنیای بزرگسالان، یعنی ورود به دنیای تکلیف و انجام وظیفه، سازندگی، تعالی و پیشرفت. بلوغ شرعی با رسیدن به سن تکلیف، یعنی آغاز مرحله‌ی جدیدی از زندگی که باید در آن انسان، مؤدب به آدابی گردد و شرایط و مقرراتی را رعایت کند.[۳۷]

با بررسی ریشه‌ی «بلغ» در قرآن، مشخص می‌گردد که در قرآن سه نوع بلوغ مطرح شده‌است:

۱- بلوغ نکاح ۲- بلوغ حُلُم ۳- بلوغ اَشّد

۱-۱۲-۱ بلوغ نکاح

«وَابتلوا الیتامی حَتی اذا بَلغُوا النِّکاح… [۳۸]

و یتیمان را آزمایش کنید تا هنگامی که بالغ شده و تمایل به ازدواج پیدا کنند.»

کلمه‌ی «ابتلاء» به معنی امتحان است و مراد از بلوغ نکاح، رسیدن فرد سفیه به اوایل سنین ازدواج است.[۳۹] مقصود آیه‌ی موردنظر این است که انسان در مرحله‌ای از زندگی خواهان ازدواج است و در مورد یتیمانی که اموالشان در دست کسی است، لازم است این اموال به آنان برگردانده شود تا برای شروع زندگی نیازهای اقتصادی خود را برطرف کند. پس شرط رشد عقلی لازم است، برای قدرت بر تصرفات مالی.[۴۰] به عبارت دیگر ثروت آن‌ها موقعی به دستشان داده می‌شود که هم به بلوغ جنسی برسند و نیاز آن‌ها به مال شدید شود و هم بلوغ فکری پیدا کنند و توانایی بر حفظ مال داشته باشند.[۴۱]

۱-۱۲-۲ بلوغ حُلُم

«واذا بَلغَ الاطفالُ مِنکُمُ الحُلُمَ فلیستاذِنوا کما استأذَنَ الذین…[۴۲]

و آن‌گاه که اطفال شما به حد بلوغ و احتلام رسیدند، مانند سایر بالغان همه وقت با اجازه وارد شوند … .»

«الحُلم» به معنی رؤیا و خواب دیدن می‌باشد و جمع آن احلام است. علامه طباطبایی(رحمت‌الله علیه) می‌فرمایند: در این‌جا واژه‌ی حُلم به معنای عقل است و کنایه از بلوغ می‌باشد که بیشتر با یک جهش عقلی و فکری توأم است و گاه گفته‌اند به معنای رؤیا و خواب دیدن است و چون جوانان مقارن با بلوغ، صحنه‌هایی را در خواب می‌بینند که سبب احتلام آن‌ها می‌شود. این واژه به عنوان کنایه به معنی بلوغ به کار رفته‌است.[۴۳] هدف اصلی آیه‌ی «استیذان» این است که خانواده اصولی را رعایت کند تا فرزندان در سنین کمتر از معمول، نسبت به مسائل جنسی آماده نشوند و در نتیجه تمایلات، دیرتر شکوفا شود و در نهایت خطر انحرافات و آلودگی‌ها کمتر شود.[۴۴]

۱-۱۲-۳ بلوغ أشُدّ

خداوند متعال در چند آیه از قرآن «بلوغ اشد» را مطرح کرده‌اند. اساس این بلوغ نوعی قدرت و توانایی است که به صورت‌های گوناگونی از آن برداشت شده‌است. به طور نمونه قرآن می‌فرماید:

«و لاتقربوا مالَ الیتیمِ إلا بالتی هی أحسَنُ حتی یبلُغَ أشُدَه و اوفوا الکیلَ و… .[۴۵]

و به مال یتیم- جز به نحوی(نیکوتر)- نزدیک نشوید، تا به حد رشد خود برسد و پیمانه را به عدالت تمام بپیمایید.»

در این آیه کلمه‌ی «اشد» به معنی توانایی و حفظ مال است و جواز تصرفات یتیم در اموال خودش را پس از رسیدن به بلوغ و رشد نشان می‌‌دهد.[۴۶]

لازم به ذکر است که علائم و معیارهای بلوغ از لحاظ شرعی عبارتند از:

۱- روییدن موهای زبر و خشن در زیر شکم.

۲- بیرون آمدن منی چه در خواب و چه در بیداری.

۳- تمام شدن پانزده سال قمری در پسران و نه سال قمری در دختران.[۴۷]

[۱] محمد معین، فرهنگ فارسی معین، چاپ دهم، سال ۱۳۷۵٫

[۲] حسن عمید، فرهنگ عمید، چاپ اول، ۱۳۸۸٫

[۳] دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج ۱۲، مرکز دائره معارف بزرگ اسلامی، ص ۵۲۸٫

[۴] محمود محمدیان، بلوغ تولدی دیگر، ص ۱۳

[۶] مسروب بالایان، روانشناسی بلوغ، مؤسسه انتشارات مشعل، چاپ دوم، تیرماه ۱۳۵۴، ص۲۳٫

[۸] موریس دبس، بلوغ، ترجمه حسن صفاری، چاپ دوم، ۱۳۳۵، ص۱۴٫

[۹] سیری در بلوغ، دوریس اودلوم، ترجمه کاظم سامی، محمود ریاضی، ص ۴٫

[۱۰] محمدرضا شرفی، دنیای نوجوان، انتشارات تربیت، چاپ اول، ۱۳۷۰، ص ۲۲٫

[۱۱] محمود محمدیان، بلوغ تولدی دیگر، چاپ ۶، تابستان ۸۶، ص۲۵٫

[۱۲] همان، ص ۵۲٫

[۱۳] محمدعلی سادات، راهنمای پدران و مادران، چاپ سوم۱۳۷۱،. ص۱۸،

[۱۴] علی قائمی، دنیای بلوغ، ص ۵۴٫

[۱۵] یوسف کریمی، روانشناسی شخصیت، چاپ ۶، پاییز ۱۳۷۹، ص۵۱٫

[۱۶] فرزانه صمدی، بلوغ و دگرگونی‌های آن، ص ۲۶٫

[۱۷] رضا کرمی نوری، علیرضا مرادی، روان‌شناس تربیتی، چاپ اول ۱۳۶۹، ص ۱۳۹٫

[۱۸] فرزانه صمدی، بلوغ و دگرگونی‌های آن، ص ۲۶٫

[۱۹] یوسف خسروپور، روان‌شناسی بلوغ، ص ۱۰۵٫

[۲۱] احمد احمدی، مسائل نوجوانان و جوانان، چاپ اول ۱۳۶۸، ص ۴۸٫

[۲۲] محمود محمدیان، بلوغ تولدی دیگر، ص۴۷٫

[۲۳] احمد صبور اردوبادی، بلوغ و سلامتی نوجوان، چاپ دوم تیرماه ۱۳۶۶، ص ۱۵۰٫

[۲۴] احمد احمدی، مسائل نوجوانان و جوانان، ص ۴۹٫

[۲۵] اسماعیل بیابانگرد، روان‌شناسی نوجوانان، چاپ یازدهم، ۱۳۸۶، ص ۵۲٫

[۲۶] احمد احمدی، همان، ص ۵۰٫

[۲۷] حسین لطف‌آبادی، رشد جسمی و جنسی در نوجوان، انتشارات نسل سوم، چاپ اول، ۱۳۸۰، ص۸۴٫

[۲۸] اسماعیل بیابانگرد، روان‌شناسی نوجوان، ص ۵۳٫

[۲۹] فرزانه صمدی، بلوغ و دگرگونی‌های آن، ص ۲۶٫

[۳۰] رضا کرمی نوری، علیرضا مرادی، روان‌شناسی تربیتی، ص ۱۴۰٫

[۳۱] محمود محمدیان، بلوغ تولدی دیگر، ص ۳۰٫

[۳۲] یوسف کریمی، روانشناسی شخصیت، ص۴۸٫

[۳۳] محمد خدایاری‌فرد، مسائل نوجوانان و جوانان، چاپ پنجم، بهار ۷۷، ص۱۸٫

[۳۴] همان، ص ۲۸

[۳۵] ثریا سلیمانی‌فر، بررسی شخصیت جوان از دیدگاه قرآن، حدیث و علم روان‌شناسی، چاپ اول ۱۳۸۳ ص ۳۲

[۳۶] علی قائمی، دنیای بلوغ ص ۳۵

[۳۷] ثریا سلیمانی‌فر، بررسی شخصیت جوان از دیدگاه قرآن، حدیث، علم روان‌شناسی ص ۳۳

[۳۸] سوره نساء (۴)، آیه‌ی ۶

[۳۹] محمدباقر مجلسی، ترجمه‌ی تفسیر المیزان، ج ۴، ص ۲۷۴

[۴۰] ثریا سلیمانی‌فر، همان ص ۳۵

[۴۱] ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج ۳، ص ۲۷۱

[۴۲] سوره نور، آیه‌ی ۵۹

[۴۳] محمدباقر مجلسی، ترجمه‌ی تفسیر المیزان، ج ۱۴، ص ۵۴۱

[۴۴] ثریا سلیمانی‌فر، بررسی شخصیت جوان از دیدگاه قرآن، حدیث و علم روان‌شناسی، ص ۳۵

[۴۵] سوره انعام(۶)، آیه ۱۵۲

[۴۶] اکبر هاشمی رفسنجانی، فرهنگ قرآن، ج ۶، چاپ دوم ۱۳۸۶، ص ۲۹۰

[۴۷]- احکام ما و کودکان، ناشر: الهادی، چاپ دوم ۱۳۷۶ ص۱۷۷