چکیده

پژوهش حاضر با هدف بررسی عوامل موثر بر توسعه صادرات غیرنفتی از دیدگاه اساتید انجام شده است. برای انجام پژوهش حاضر، از مدل توسعه یافته «عباس شاکری»(۱۳۸۳) استفاده شده است. جامعه آماری پژوهش حاضر، اساتید دانشگاههای استان آذربایجان غربی می باشد. حجم نمونه بدست آمده با استفاده از فرمول کوکران ۷۸ نفر می باشد که با استفاده از نمونه گیری خوشه ای طبقه ای انتخاب شده است. به جهت جمع‌آوری اطلاعات از پرسش نامه‌ای حاوی ۲۵ سوال در ارتباط با صادرات غیرنفتی و عوامل موثر بر آن استفاده گردیده است. برای تجزیه و تحلیل داده های بدست آمده از نمونه های مورد بررسی از روش آزمون همبستگی اسپیرمن، تخمین رگرسیون، آزمون فریدمن و آزمون کای/دو استفاده شده است.

نتایج بدست آمده از تجزیه و تحلیل داده‌های میدانی بیانگر تاثیر مثبت و معنی دار عوامل قیمتی و عوامل غیرقیمتی بر صادرات غیرنفتی از دیدگاه اساتید دانشگاههای استان آذربایجان غربی می باشد. همچنین بر اساس نتایج حاصله اولویت عوامل قیمتی و عوامل غیرقمیتی در ارتباط با صادرات غیرنفتی یکسان بوده و با یکدیگر تفاوت معنی داری را نشان نمی دهند. نتایج حاصل از آزمون همبستگی نیز رابطه بین عوامل قیمتی و غیر قیمتی با صادرات غیرنفتی را تائید می کند. همچنین نتایج آزمون کای/دو رابطه بین تمامی شاخص های مورد بررسی را با صادرات غیرنفتی مورد تائید قرار می دهد.

کلمات کلیدی : عوامل قیمتی موثر بر صادرات غیرنفتی، عوامل غیر قیمتی موثر بر صادرات غیرنفتی، صادرات غیرنفتی، اساتید دانشگاههای استان آذربایجان غربی.

۱-۱ مقدمه  

با توجه به تحولات عظیم اقتصادی و گسترش صادرات،جایگاه‏ ویژه صادرات غیر نفتی در تصمیم‏گیری‏ها و مشارکت فعالانه آن‏ در افزایش تولید ملی و نهایتاًدرآمد سرانه محسوس‏تر گشته است. به دلیل وجود عوامل درونی و بیرونی موثر هنوز صادرات کشور نتوانسته‏ است جایگاه واقعی خود را پیدا نماید.بنابراین‏ شناخت دلایل موفقیت‏کشور در امر صادرات و استفاده از آن برای رفع موانع رشد و توسعه بازرگانی‏ خارجی کشور یک ضرورت است.در اکثر کشورهای پیشرفته‏ بویژه کشورهای صنعتی فعالیت‏های وسیعی در این زمینه صورت‏ گرفته و به راهکارهای علمی و عملیمناسبی منجر گردیده است.

امروزه به دلیل تحولات ناشی از تغییر الگوی مصرف جهانی،فروپاشی مرزهای‏ تجاری و اقتصادی و نیز جهانی شدن‏ اقتصاد و پیدایش واژه همبستگی اقتصادی‏ به جای سلطه اقتصادی، در روابط تجاری‏ بین المللی، موضوع صادرات کالاها و خدمات از اهمیت بسزایی برخوردار شده است. بدین ترتیب لذا طبیعی خواهد بود که‏ تمام کشورها در جهت بدست آوردن‏ سهم قابل توجهی از تجارت جهانی تلاش‏ نمایند زیرا در این میان کشورهایی که‏ سهم بیشتری از تجارت جهانی کسب‏ نمایند می‏توانند خود را از نظر قدرت‏ اقتصادی به سطح مطلوبی برسانند. نوشتار حاضر سعی دارد تا عوامل موثر بر صادرات غیرنفتی را از دیدگاه اساتید دانشگاهی و آگاهان این عرصه مورد شناسایی قرار دهد تا گامی در جهت ارتقاء صادرات غیرنفتی کشور برداشته باشد.

بدین منظور در این فصل به کلیات تحقیق می‌پردازیم. برای دستیابی به این هدف، پس از بیان مساله و اهمیت موضوع، اهداف، سوالات و فرضیه‌های تحقیق بیان می‌شوند. سپس به ترتیب چارچوب نظری، مدلهای مفهومی و تحلیلی، تعریف مفهومی و عملیاتی متغیرها مورد بررسی قرار می‌گیرد.

۱-۲ بیان مسئله

توسعه صادرات معرف گرایش به آزادی در تجارت بین الملل است. این سیاست نشان می دهد یک ملت تا چه حد متوجه بازارهای خارجی و تابع نیازهای آن است. سیاست توسعه صادرات باعث تقویت تجارت خارجی آزاد می شود، تجارت خارجی آزاد نیز باعث هدایت تولید و تخصیص منابع در جهتی می شود که کشور در آن جهت نسبت به خارج دارای مزیت نسبی است. تخصیص منابع در کارآمدترین رشته های تولید باعث چنان افزایشی در تولید داخلی و درآمدهای صادراتی می گردد که گویا جزء از راه تجارت خارجی تامین آن امکان پذیر نیست(اخوی، ۱۳۷۹، ۲۱۴).

برنامه‏ریزی و تلاش برای تنوع بخشی و رشد صادرات غیر نفتی که از اهداف و آرمانهای نظام‏ جمهوری اسلامی ایران است، یکی از وظایف اصلی‏ دست‏اندر کاران امور اقتصادی(اعم از خصوصییا دولتی)است. در این زمینه هر اندازه مطالعه، بررسی‏ و تحقیق صورت پذیرد کافی نیست، زیرا حیات‏ اقتصادی کشور و زندگی مردم بدان وابسته است. در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی نه تنها مسئولان دولتی، بلکه دست‏اندرکاران بخش‏ خصوصی نیز به مطالعه و تحقیق و برنامه‏ریزی در این‏ زمینه پرداختند و برخی تجربه‏های موفق نیز در دسترس است که آگاهی از آنها می‏تواند دیگر فعالان‏ اقتصادی را نیز به نظام نوین مدیریتی رهنمود سازد.اندیشه گسترش صادرات غیر نفتی از دیرباز در سطحی گسترده مورد توجه و اقبال کارشناسان امور اقتصادی بوده و از لحاظ نظری و عملی فراز و نشیب‏های زیادی را پشت سر گذاشته است. مسلماً کشور پهناوری مانند ایران که از منابع سرشار طبیعی‏ برخوردار است، باید بتواند با تولید و صدور محصولات غیر نفتی، در دنیا و به ویژه در منطقه خاورمیانه، عرض اندام کند. اما طی نیم قرن گذشته، نفت، نه تنها مهم‏ترین کالای صادراتی، بلکه عامل‏ اثر گذار و دیکته کننده برنامه‏ها و تحولات اقتصادی‏ ایران بوده است(رجبیان، ۱۳۸۰، ۲۴۴). در همین راستا شناسایی و اولویت‌بندی مهمترین عوامل موثر بر صادرات غیر نفتی همواره یکی‌از موضوعات اساسی در عرصه سیاست‌های کلان کشور بوده است که پژوهش حاضر نیز تلاشی برای پوشش نیاز موجود در این راستا می‌باشد.

توجه به صادرات غیرنفتی و اقدامات مؤثر در جهت بهبود آن نیازمند ایجاد محیطرقابتی برای پیشبرد آن است و این امر خود حضور گسترده تر در بازارهای جهانی به ویژهعضویت در سازمان تجارت جهانی را ناگزیر می سازد. از آنجا که تجارت در اقتصادپیچیده جهان امروز، تجارتی در شرایط مساوی و در عرصه رقابت کامل نیست و موفقیتدر آن بدون تدوین سیاست های استراتژیک تجاری توسط مدیران اجرایی تقریباً محالاست، پیشرفت مداوم و ارتقا ی تجاری، حضور فعال تر درعرصه تجارت جهانی و روبروشدن با راهکار کشورهای دیگر را می طلبد. آمارهای اقتصادیگمرک ایران بیانگر رشد روز افزون این محصولات به نقاط مختلف آسیا و بخشهایی ازاروپا بوده است. آمارها نشان می دهد در سال ۱۳۸۵، ارزش صادرات کالاهای غیرنفتی ایران با ۲/۴۷ درصد رشد ارزشی و ۲/۴۸ درصد رشد وزنی در حدود ۳/۱۶ میلیارد دلار بوده است. در این سال جمهوری اسلامی ایران  به ۱۵۵ کشور دنیا صادرات داشته و تعداد اقلام صادراتی در سال ۸۵ به سال قبل ۳۳۴۸ قلم به ۳۸۱۸ قلم افزایش یافته است(ابریشمی و همکاران، ۱۳۸۸، ۲-۳). در این راستا شناسایی عوامل موثر بر بهبود صادرات غیرنفتی و ارائه راهکارهای کاربردی برای این امر می تواند یکی از مهمترین دغدغه های فعالان عرصه اقتصادی و آکادمیک باشد.

۱-۳ سوال آغازین

سوال آغازین و اصلی که تحقیق حاضر به دنبال پاسخ گویی به آن می‌باشد عبارت است از :

عوامل موثر بر صادرات غیر نفتی از دیدگاه اساتید دانشگاههای استان آذربایجان غربی کدامند؟

۱-۴ اهمیت موضوع

در دنیای امروز، ارتباطات، مبادلات کالا، اطلاعات و فناوری بیش از پیش گسترش یافته و پیشرفت نموده است. تولیدکنندگان و صادرکنندگان کالا نسبت به گذشته، فرصت بهتری یافته اند تا در بازارهای بین المللی به رقابت بپردازند و از این طریق دامنه فعالیت خود را توسعه دهند. سنتی ترین راه ورود به این بازارها یعنی صادرات کالاها باعث پیشرفت بیشتر و گسترده تر، درآمد بیشتر و آگاه شدن مستمر از آخرین تحولات تکنولوژی و دانش نسبت به گذشته شده است. بالا بردن توان صادراتی موجب افزایش تولید داخلی و افزایش سطح اشتغال در زمینه های مختلف، بهبود کیفیت تولیدات و ایجاد زمینه های رقابت، با توجه به امکان عرضه بیشتر و بهتر محصولات تولیدی و تعادل تراز پرداخت ها در کشور می گردد(علیجانی و همکاران، ۱۳۸۹، ۲).

توسعه صادرات غیر نفتی به دلیل نارسا بودن صادرات نفتی در ابعاد مختلف اقتصادی کشور، به ویژه در بعد قدرت خرید درآمدهای نفتی به دلیل نوسانات شدید قیمت نفت، رشد جمعیت و نیز پایان پذیر بودن منابع نفتی ضرورت می یابد. وابستگی بیش از حد به درآمدهای حاصل از صدور نفت، خسارتهای جبران ناپذیری به اقتصاد کشور وارد کرده است، به گونه ای که هنوز نتوانسته ایم در صحنه تجارت بین المللی جایی مستحکم برای خود داشته باشیم. سهم ایران در صادرات جهانی بسیار ناچیز بوده است، در حالی که تواناییهای بالقوه منابع طبیعی و موقعیت استراتژیکی ایران به هیچ وجه با برخی کشورهایی که در این زمینه موفق بوده اند، قابل مقایسه نیست(حسینی، ۱۳۸۶، ۴۷).

استان آذربایجان غربی یکی از استانهای مرزی کشور بوده و همواره به عنوان یکی از کانالهای صادرات غیرنفتی در کشور مطرح بوده است. با توجه به قرابت مکانی این استان با کشورهای همسایه و درگیری این استان با موضوع صادرات غیرنفتی، اساتید دانشگاهها و فعالان حوزه صادرات غیرنفتی در این استان به صورت ملموس تر با مشکلات و کم و کاستی های صادرات آشنا هستند. به نظر می رسد که با بررسی دیدگاه اساتید دانشگاه‌ها و فعالان حوزه صادرات در این استان، می توان به نکات مفیدی در حوزه صادرات غیرنفتی دست یافت که این موضوع اهمیت انجام این تحقیق در قلمرو مکانی استان آذربایجان غربی را نشان می دهد. از سویی دیگر، اساتید دانشگاههای استان آذربایجان غربی با توجه به آشنایی تئوریک با مبحث صادرات غیرنفتی و درگیری عملی و ملموس تر با موضوع صادرات غیرنفتیمی توانند دیدگاه جامع تری را نسبت به مسائل صادراتی داشته باشند و با نظرسنجی از این گروه نکات و مطالب عمیق‌تر و کامل‌تری در حوزه صادرات غیرنفتی بدست می‌آید که می‌تواند در برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری کلان کشور مفید واقع شود. همچنین با بررسی دیدگاه اساتید دانشگاهها و انعکاس نتایج حاصل از آن به مدیران اجرایی فعال در صادرات غیرنفتی می توان موجبات نزدیکی دانشگاه و بدنه اجرایی را ایجاد نمود.

گروهی از محققین معتقدند که تجارت و به خصوص صادرات در رشد و توسعه اقتصادی کشورها نقش مهمی را ایفا می‏کند؛ به همین دلیل از آن به عنوان موتور رشد و توسعه اقتصاد داخلییاد می‏کنند و به دنبال کسب بهترین جایگاه آن در نظام تجاری می‏باشند. صادرات ایران را می‏توانبه دو بخش صادرات نفتی و غیرنفتی تقسیم کرد؛ اما از آنجایی که صادرات نفتی بیشتر تحت تأثیر عوامل خارجی قرار دارد، در نتیجه در کنترل اقتصاد داخلی نمی‏باشد؛ بنابراین بیشتر به عنوان یک متغیر برونزا محسوب می‏شود، به همین دلیل بسیاری از صاحب نظران به تحلیل وضعیت موجود صادرات غیرنفتی و یافتن راهبردهایی برای توسعه صادرات غیرنفتی پرداخته‏اند(حیدریان اقدامش، ۱۳۷۵، ۳۴).

به علت وابستگی شدید کشور به درآمد ارزی حاصل از صادرات نفت، نتایجبرنامه های توسعه کشور و حتی تأثیر این درآمدهای ارزی بی ثبات بر برنامههای مذکور چندانشفاف و گویا نمیباشد، لذا متنوع سازی درآمدهای ارزی از طریق درآمد حاصل از صادراتغیرنفتی و کاهش وابستگی به درآمد نفت، یکی از راههای مبارزه با اقتصاد تک محصولی می باشد(محمدی و همکاران، ۱۳۹۰، ۷۳).با توجه به اینکه برنامه سوم توسعه اقتصادى، اجتماعى، سیاسى و فرهنگى کشور بر مبناى صادرات غیر نفتى استوار گردیده است و نیز با توجه به بحثهاى موجود در ارتباط با حذف اقلام انرژى و منابع طبیعى از لیست صادرات کشورها، و بالاخره لزوم شکوفایى اقتصاد کشور در بخش صادرات غیر نفتى و عدم وابستگى کشور به اقتصاد تک محصولى، چنین به نظر مى‏رسد که کشور ما حرفى براى گفتن نخواهد داشت. از طرفى با توجه به اینکه در آینده نزدیک مزیت رقابتى کشور در زمینه صنعت نفت از دست خواهد رفت و میزان تولید نفت کفاف مصرف داخلى را نیز نخواهد داشت، پرداختن به موضوع صادرات غیر نفتى، خصوصاً از طریق متغیرهاى قیمتی و غیر قیمتی که تاکنون در کشور خیلى مورد بحث و بررسى قرار نگرفته است، ضرورى به نظر مى‏آید.

۱-۵ اهداف تحقیق

هدف کلی :

هدف از این تحقیق، بررسی عوامل موثر بر صادرات غیر نفتی از دیدگاه اساتید می باشد.

 اهداف جزئی :

شناسایی عوامل قیمتی موثر بر صادرات غیر نفتی از دیدگاه اساتید.
شناسایی عوامل غیر قمیتی موثر بر صادرات غیر نفتی از دیدگاه .

۱-۶ چارچوب نظری تحقیق

در تحقیق حاضر، به جهت بررسی همه جانبه موضوع از چارچوب جامع و تلفیقی در این حوزه استفاده شده است. بدین منظور برای شناسایی عوامل موثر بر صادرات غیرنفتی از دیدگاه عباس شاکری(۱۳۸۳) بهره گرفته شده است. وی معتقد است که در مورد عوامل موثر بر صادرات طیفی از نظریات و راه کارها ارائه شده است که در یک سر این طیف، نظریه ای وجود دارد که بر نقش موثر و قابل ملاحظه عوامل قیمتی مانند نرخ ارز، سیاست های ارزی، سیاست های پولی و قیمت ها تاکید می‌کند و اعتقاد دارد که متغیرهای قیمتی و اصلاح و تغییر آنها این توانایی و استعداد را دارد که عوامل و شرایط مبنایی غیر قیمتی را اصلاح کرده و یا ارتقاء بخشیده و تامین نماید. در سر دیگر طیف نظریه‌ای وجود دارد که بر اهمیت بسیار بالای عوامل غیرقیمتی مثل بهره وری، رقابت پذیری، سازمان مدیریت کار و تولید و عنصر کیفیت تاکید دارد. در وسط این طیف نظریات زیادی وجود دارد که بسته به نزدیکی و دوری از دو سر آن، عوامل قیمتی و غیر قیمتی را با وزن ها و ضرایب متفاوت مورد تاکید و توجه قرار می دهد(شاکری، ۱۳۸۳، صص ۳۸-۳۹).

مسلماً در واقعیت، ترکیب و وزن های خاصی از متغیرهای قیمتی و غیرقیمتی بیشترین تاثیر را بر صادرات غیرنفتی داشته و رفتار و تغییرات این متغیر را به خوبی نشان می دهند. در پژوهش حاضر نیز با مبنا قرار دادن این دیدگاه و با تاکید بر متغیرهای قیمتی و غیرقیمتی به شناسایی عوامل موثر بر صادرات غیرنفتی پرداخته شده است. برای تکمیل دیدگاه مذکور سعی شده است تا با بهره گیری از پژوهش‌های مختلف به شناسایی عوامل موثر بر صادرا ت غیرنفتی پرداخته و مدلی جامع در این عرصه ارائه نمائیم.

۱-۷ فرضیه های تحقیق       

از دیدگاه اساتید دانشگاههای استان آذربایجان غربی، عوامل قیمتی در صادرات غیر نفتی موثر است.
از دیدگاه اساتید دانشگاههای استان آذربایجان غربی، عوامل غیر قیمتی در صادرات غیر نفتیموثر است.
از دیدگاه اساتید دانشگاههای استان آذربایجان غربی، تاثیر متغیرهای وارد شده در مدل(عوامل موثر بر صادرات غیرنفتی) متفاوت است.

۱-۸ مدل تحلیلی تحقیق

با توجه به مطالب ذکر شده در ارتباط با صادرات غیرنفتی و عوامل قیمتی و غیرقیمتی موثر بر آن،مدل تحلیل تحقیق به صورت زیر پیشنهاد می­شود:

۱-۹ مدل عملیاتی تحقیق

صادرات غیر نفتی معمولاً در حوزه عوامل قیمتی تابعی از تغییرات مثبت ظرفیت تولید داخلی، قیمت نسبی صادراتی و ذخیره سرمایه ثابت (طیبی و مصری نژاد، ۱۳۸۱)، میزان مصرف داخلی(طیبی، ۱۳۸۶)، نسبت هزینه‌های داخلی(ابریشمی، ۱۳۸۹)، نرخ ارز(احسانی و همکاران، ۱۳۸۸)، سیاست های ارزی، تورم، سیاست های پولی و قیمت(شاکری، ۱۳۸۳)، نرخ تورم، نرخ ارز(کازرونی و فشاری، ۱۳۸۷)، صرفه های مقیاس، سرمایه گذاری مستقیم خارجی(کریمی و پیراسته، ۱۳۸۳)، نرخ ارز، نرخ تورم، تولید ناخالص داخلی(تقوی و نعمتی زاده، ۱۳۹۰، ناظمی، ۱۳۸۸)، درآمد حاصل از صادرات غیرنفتی (پسران، کیم و ویلیامسون، ۱۹۹۷)، درآمد خارجیان، شاخص کل قیمت کالاها در خارج، شاخص قیمت داخلی، شاخص قیمت جهانی کالاهای صادراتی، نرخ ارز، ارزش افزوده بخش کشاورزی، تولید ناخالص داخلی کشورهای پیشرفته(اسماعیلی، ۱۳۶۹)، مصرف داخلی، قیمت های جهانی، نسبت نرخ ارز رسمی به نرخ ارز واقعی، ارزش ذخایر نفت، ارزش صادرات نفتی(نادری، ۱۳۷۷) و عواملی از این طیف می باشد.

همچنین در حوزه عوامل غیر قیمتی نیز صادرات غیر نفتی تابعی از شناخت بازارهای مصرف خارجی، کیفیت محصولات، آشنایی با شیوه های نوین تجارت، آموزش و تشویق صادر کنندگان، ثبات قوانین و مقررات مرتبط با صادرات غیرنفتی(بهمنشیر و همکاران، ۱۳۸۹)، بهره وری، رقابت پذیری سازمان، مدیریت کار و تولید و عنصر کیفیت(شاکری، ۱۳۸۳)، آزادسازی تجاری یا جهانی شدن(محمدی، ۱۳۸۵، ابریشمی و همکاران، ۱۳۸۸، اوکو، ۲۰۰۴)، سرمایه گذاری در تحقیق و توسعه(مبارک، ۱۳۸۹، کریمی و پیراسته، ۱۳۸۳)، مزیت رقابتی، بهره وری(کازرونی و فشاری، ۱۳۸۷)، حمایت دولت، دانش و مدیریت، نوآوری، نیروی انسانی(تاج دینی و همکاران، ۱۳۹۰) تعریف شده است.

۱-۱۰ قلمرو تحقیق

قلمرو موضوعی : تحقیق حاضر از نظر موضوعی به شناسایی عوامل موثر بر صادرات غیر نفتی از دیدگاه اساتید دانشگاهی اختصاص دارد.

قلمرو مکانی :‌ قلمرو مکانی تحقیق به دانشگاههایدارای رشته اقصاد و مدیریت(دانشگاههای دولتی، پیام نور و آزاد) استان آذربایجان غربی محدود می‌شود.

۱-۱۱ محدودیت های تحقیق

با توجه به محدودیت زمانی و به جهت جمع آوری اطلاعات بدون تورش و اطمینان از پاسخ گویی صحیح پاسخ دهندگان، تعداد مولفه ها و متغیرهای وارد شده در مدل محدود گردیده است. به عبارت دیگر علاوه بر متغیرها و مولفه های وارد شده در مدل، متغیرهای دیگری نیز در راستای عوامل اثرگذار بر صادرات غیرنفتی وجود دارد که در پژوهش حاضر به آنها توجه نشده است(مانند درآمد خارجیان، مدیریت کار، ارزش افزوده بخش کشاورزی، تولید ناخالص داخلی سایر کشورها و …).
همچنین با توجه به نظرسنجی بودن موضوع پژوهش برای جمع آوری داده ها از پرسشنامه استفاده شده است که این موضوع گاه به علت عدم وجود تخصص کافی در حوزه مورد بررسی و گاه به دلیل عدم تمایل پاسخ دهنده برای جواب گویی محدودیت هایی را به وجود می آورد. لحاظ این موضوع در زمان تفسیر نتایج ضروری به نظر می رسد، چراکه پاسخگویان به طور معمول، ادراکات و ذهنیت های برداشت شده خود را در قالب پاسخ‌های مورد نظر مطرح می کنند.
هر پژوهشی با توجه به داده های مورد نیازش با محدودیت هایی روبرو است که پژوهش حاضر نیز از این اصل مستثنی نمی باشد. در این پژوهش به خاطر محدودیت های موجود فقط به مطالعه دیدگاه اساتیددانشگاههای استان آذربایجان غربی اکتفا شده است؛ پس به جهت تعمیم نتایج حاصل از این مطالعه به صورت کلی باید ملاحظات خاصی در نظر گرفته شود.
ذهنیت ها، تصورات، علایق، آگاهی‌ها و خصوصیات و دانش پژوهشگر و سایر ویژگی‌های شخصی او مانند قدرت تعامل با دیگران و … در فرضیه سازی، طراحی سوال ها، تنظیم پرسشنامه، ارتباط با دیگران و تحلیل اثر می گذارد. این تحقیق نیز از این اثرات در امان نیست و به طور طبیعی ویژگی ها و دانسته ها و علایق پژوهنده بر این تحقیق نیز اثر گذاشته است که این اثرات را باید از محدودیت های تحقیق بر شمرد.

۱-۱۲      تعریف مفهومی و عملیاتی متغیرها

تحقیق حاضر به دنبال شناسایی عوامل موثر بر صادرات غیر نفتی از دیدگاه اساتید دانشگاههای استان آذربایجان غربی می‌باشد. برای این منظور ابتدا با مطالعه ادبیات موضوع عوامل موثر بر صادرات غیرنفتی در دو طیف اصلی عوامل قیمتی و عوامل غیر قیمتی تعیین شده است. ذیلاً تعریف هر کدام از این متغیرها بیان می گردد.

۱-۱۲-۱   تعریف مفهومی و عملیاتی صادرات غیرنفتی:

–        تعریف مفهومیصادرات غیرنفتی

صادرات در لغت به معنای ارسال یا فرستادن کالا از جایی به جای دیگر است. جابجایی در داخل کشور یا از داخل به خارج هر دو مشمول این تعریف است. به صورت کلی، صادرات را می توان چنین تعریف کرد : فروش یا عرضه خارجی کالا ها و خدمات یک کشور به کشورهای دیگر در ازای دریافت کالاها، خدمات، ارز، طلا، تسویه بدهیها یا به منظور کمک های بلاعوض، تعمیر، تکمیل یا شرکت در نمایشگاهها(حسینی۱۳۸۶، ۳).

در بیشتر کشورهای در حال توسعه صادرات فاقد تنوع لازم است و عموماً محدود به یک یا دو ماده عمده است و در اغلب موارد ۷۰ تا ۹۰ درصد درآمد ارزی کشور از طریق صادرات این نوع کالاها تامین می شود.

–        تعریف عملیاتی صادرات غیرنفتی

در تحقیق حاضر صادرات غیرنفتی با توجه به مدل اسماعیل پور و نجفیان(۱۳۸۰) مورد سنجش قرار گرفته است. بر اساس مدل اسماعیل پور و نجفیان(۱۳۸۰)، صادرات غیرنفتی از شاخص های اصلی زیر تشکیل می شود :

صادرات کالاهای کشاورزی؛
صادرات کالاهای صنعتی؛
صادرات مواد معدنی و مصالح ساختمانی؛
صادرات کالاهای سنتی مانند فرش ؛
خدمات فنی و مهندسی(اسماعیل پور و نجفیان، ۱۳۸۰، ۲۶).

۱-۱۲-۲   تعریف مفهومی و عملیاتی عوامل قیمتی موثر بر صادرات غیرنفتی:

–        تعریف مفهومیعوامل قیمتی موثر بر صادرات غیرنفتی

در مورد عوامل تاثیرگذار بر صادرات غیر نفتی طیفی از نظریات و راه کارها ارائه شده است. در یک سر این طیف، نظریه ای وجود دارد که بر نقش عوامل قیمتی تاکید می کند. در واقع این نظریه در همه وضعیت های ساختاری و نهادی اقتصادها نقش یکسان و منحصر بفردی برای قیمت قائل است و قیمت را تنظیم کننده همه امور و تصحیح کننده همه کاستی ها و موانع و بی تعادلی ها می داند. راه کار اساسی و محوری این نظریه برای ارتقا صادرات غیر نفتی و شتاب دادن به آن، سیاست ارزی و تضعیف پول ملی است(شاکری، ۱۳۸۳، ۳۸).

–        تعریف عملیاتی عوامل قیمتی موثر بر صادرات غیرنفتی :

در تحقیق حاضر با توجه به ۱۰ شاخص زیر، عوامل قیمتی موثر بر صادرات غیرنفتی مورد بررسی قرار می گیرد.

ظرفیت تولید داخلی؛
قیمت نسبی صادراتی؛
میزان مصرف داخلی؛
نرخ ارز؛
تورم؛
سیاست های پولی؛
سیاست های مالی؛
صرفه های مقیاس؛
سرمایه گذاری؛
درآمد حاصل از صادرات غیرنفتی.

۱-۱۲-۳   تعریف مفهومی و عملیاتی عوامل غیرقیمتی موثر بر صادرات غیرنفتی:

–        تعریف مفهومیعوامل غیرقیمتی موثر بر صادرات غیرنفتی

در سر دیگر طیفذکر شده در مطالب فوق، نظریه ای وجود دارد که بر اهمیت بسیار بالای عوامل غیرقیمتی مثل بهره وری، رقابت پذیری، مدیریت کار و تولید و عنصر کیفیت دارد و برای عوامل قیمتی مانند تورم و نرخ ارز اهمیت قائل نیست و به قیمت های ناصحیح و اختلالی توجهی ندارد و نقش محدود کننده آنها را در نظر نمی گیرد و بی توجه به متغیرهای قیمتی بر راه حل های مبنایی غیر قیمتی تاکید می کند. در حقیقت این دیدگاه به نقش مفید و مثبت قیمتها در جایگاه صحیح خود اهمیت کافی نمی دهد و به فرصت استفاده از این ابزار کارآمد توجهی ندارد(شاکری، ۱۳۸۳،۳۹).

–        تعریف عملیاتی عوامل غیرقیمتی موثر بر صادرات غیرنفتی :

در تحقیق حاضر با توجه به ۱۰ شاخص زیر، عوامل غیرقیمتی موثر بر صادرات غیرنفتی مورد بررسی قرار می گیرد.

شناخت بازارهای مصرف خارجی؛
کیفیت محصولات؛
آشنایی با شیوه های نوین تجارت؛
آموزش و تشویق صادر کنندگان؛
ثبات قوانین و مقررات مرتبط با صادرات غیرنفتی؛
بهره وری نیروی کار؛
رقابت پذیری سازمان؛
مزیت رقابتی؛
حمایت دولت؛
دانش و مدیریت.