مفهوم هیجان :

گروهی هیجان را تغییرات بدنی عنوان داشته‌اند. در حالی که گروهی دیگر آن را احساسات ذهن معرفی کرده‌اند که موجود آدمی کیفیت آن را گزارش می‌کند. این برداشتهای ناهماهنگ مانع بزرگی در گسترش پژوهشهای مربوط به هیجان پدید می‌آورد.

بسیاری از مردم هیجان‌ها را عوامل مثبت یا منفی به شمار می‌آورند. چنانچه عشق و شادی را هیجانهای خوب و خشم و ترس را هیجانات بدوزشست می‌شناسد. گر چه این برداشت، در بسیاری از موارد درست است، اما بهتر است که جنبه‌های مثبت یا منفی هیجانات را بر حسب پیامدهایشان ارزیابی کنیم. یعنی ترس هنگامی یک هیجان خوب و ارزشمند است که انسان را در مقایسه با خطرات احتمالی راهنمایی کند و آمادگی لازم را فراهم آورد. همچنین خوشحالی و شادمانی از رنج دیگران نوعی هیجان منفی انسان می‌باشد.

به عقیده داروین (۱۸۸۴) بروز هیجان به صورتهای مختلف به خودی خود همیشه سودمند و کارآمد نیست. بلکه جلوه رهایی از رفتارهای سازش پذیر قبلی هستند.

در زبان انگلیسی و فرانسه کلمات هیجان و انگیزه هم ریشه‌اند و هر دو از اصل لاتین «emovere» گرفته شده‌اند، که معنی آن تحریک و تهییج است. هیجان‌ها را تحریک کنیم و گاه نیز هیجان ما را وادار می‌سازد، کار می‌کنیم یا چیزی بگوییم که از عادت‌ها به دور است.

در سالهای اخیر روشن شده است که ما نمی‌توانیم فقط با مطالعه بعضی مکانیسمهای بیولوژیکی به وجود هیجان  پی ببریم. گر چه مکانیسمهای بیولوژیکی در انگیزش و هیجان نقش مهمی را ایفا می‌کند. اما تجلی هر انگیزه و هیجان همیشه مربوطه به تعامل عوامل شناختی، آموخته و بیولوژیکی است.

تعریف هیجان

نباید به علت پیچیده بودن هیجانها، در طول سالها، تعاریف گوناگون پیشنهاد شده است. اگر بخواهیم هیجان را از نظر واتسون که یک رفتارگرا است تعریف می‌توانیم بگوییم : هیجان یک طرح واکنش ارش است که متضمن تغییرات زیادی در مکانیزمهای بدنی به طوری که ؟؟ به طور خاص می‌باشد.

و یا هیجان کیفیتی است که در تعقیب یک رشته فعالیتهای جسمانی و روانی در ارگانیسم ظاهر می‌شود. این فعالیتها را می‌توان به ترتیب زیر بیان نمود :

۱- ملاحظه و انتقال محرک از طریق محیط خارج

۲- انتقال محرک از طریق اعصاب برنده به هپوتالاموس و کرتکس و سایر مراکز مغزی.

۳- ایجاد تغییرات  خاص فیزیولوژی وبدنی در مقابل محرک به واسطه فعالیت دستگاه عصبی خود مختار و ترشح نمود.

۴- ایجاد حالت خوشایند و بالعکس در ارگانیسم (کیفیت روانی هیجان)

۵- ظهور رفتار هیجانی از طریق ؟ ماهیچه‌ای مانند خندیدن و ترشح غدد داخلی و …

بدیهی است مراحل فوق به سرعت ظاهر شده و ارتباط مستقیم با محرک و شدت آن دارند. و هیجانات همواره همراه با ایجاد نیرو هستند زیرا ترشح غدد داخلی به خصوص آدرنالین سبب آزاد شدن قند و بالا رفتن قند خون و سوختن آن در بافتها شده۸ و نتیجتاً نیروی قابل ملاحظه‌ای در دسترس اورگانیسم قرار می‌دهد.

دیگر اینکه در تعریف هیجان گفته‌اند که هیجان عبارت است از پاسخ فیزیولوژیکی روانی که ادراک و یادگیری فرد را تحت تأثیر قرار می‌دهد و هیجان کیفیتی است که به دنبال یک سلسله فعالیتهای جسمانی و روانی در ارگانیسم ظاهر می‌گردد.

در زیر چند تعریف از هیجان آورده شده است.

ویلیام ؟ : ۱۸۸۴ : نظر من این است که تغییرات جسمانی، مستقیماً به دنبال اورلک پدیده مهیج به وقوع می‌پیوند و احساس ما از همین تغییرات، هیجان نامیده می‌شود.

ویلیام مکسروگال : ۱۹۲۱ «کیفیت خاص از برانگیختگی هیجانی را، که جنبه عاطفی فعالیت هر یک از غرایض اصلی است را می‌توان یک هیجان اولیه نامید.»

والترب کاتن : ۱۹۲۹ : «در موقع تحریک فرایندهای تالاموسی، کیفیت ویژه هیجان به احساس ساده افزوده می‌شود.»

بورس اف اسکیز ۱۹۳۸ : هیجان در وهله نخست به هیچ وجه یک نوع پاسخ نیست، بلکه بیشتر یک حالت انرژی و قدرت است که او بسیاری جهات ما یک سابق قابل مقایسه است.

بورس اف اسکیز ۱۹۵۳ : هیجان عبارت است در حالت خاص از قدرت و ضعف موجود در یک یا چند پاسخ، که به وسیله یکی از عملیات ایجاد می‌شوند. تا آن جا که بتوان تصور کرد می‌توان در میان هیجانهای مختلف تفاوت قایل شد …

تعریف علمی هیجان خواهی نیز بشرح زیر می‌باشد :

تنوع جویی در احساسات و تجارب از نیازهای آدمی است، چنانچه بعضی‌ها حتی خود را متوجه خطر هم می‌کنند تا به تجربه‌های از قبیل جستجوی تجارب حسی تازه، لذت بردن از هیجان، فعالیتهای مخاطره انگیز ما ماجرا جویانه و تحریک است اجتماعی و غیره دست پیدا نمایند.

هیجانات گاهی نقش انگیزه را عمل می‌کنند و مانند انگیزه‌ها مشخص را به فعالیت وادار می‌نماید همچنین در اثر تکرار یک عمل ثبات یافته و در موارد خاص به صورت یک مدت عادی ظاهر می‌شوند. مانند عکسی که در اثر مطالعه فرا می‌گیرد. این نوع هیجانات ؟ عاطفی نیز می‌گویند مانند ترس و خشم، لذت، صحبت، … که در این مورد در ادامه همین قفل صحبت خواهد شد.

هیجان عناصر زیر را شامل می‌شود :

۱)      تجزیه ذهن هشیار یا عنصر شناخت

۲)      انگیختگی بدنی یا فیزیولوژی

۳)      جلوه‌های آشکار یا رفتاری

۴)      هیجانهای آدمی، احساسات او را به دیگران منتقل می‌کنند.

۵)   هیجانها حالایتی خودکار و غیر ارزی هستند، رفتار را هدایت می‌کنند و به نظر می‌رسد در آدمی از هر جاندار دیگری پیچیده‌تر باشد.

نظریه های هیجان :

تاریخ روانشناسی در مورد معنا و مفهوم هیجان دچار چنان اختلاف نظر آشکاری است که معنی از روانشناسان پیشنهاد داده‌اند که این اصطلاح از مطالب روانشناسی حذف شود. این کوششها تا کنون ناموفق بوده است و هیجانات تحت عناوین مستعاری چون فشار روانی، ناکامی، تعارض و یا تمایل به اجتناب، دوباره در مباحث روانشناسی ظاهر شده‌اند.

مطالعه هیجانات دست کم سه جنبه کلی دارد :

۱)      جنبه مربوط به حالات احساسی یا درون نگریها

۲)      جنبه مربوط به رفتارها با حالتهای بارز

۳)      جنبه مربوط فیزیولوژی یا عصب شناسی

نظریه‌های مختلفی که در مورد هیجان مطرح شده است، معمولاً بر یکی از سه جنبه فوق تأکید کرده‌اند.

روش دیگری که بر اساس آن می‌توان گفت که نظریه‌ها استنباط می‌شود که گویا کلمه هیجان فقط بر یک پدیده واحد دلالت می‌کند؛ آن چنان که گویی حالات مختلفی چون لذت طلبی، مالیخویی، کج خلقی، عشق مادری همواره به همان سابقه واحد که همچنان نامیده می‌شود، تعلق دارد. (هب ۱۹۴۹). به عنوان مثال نظریه‌ای در مورد اضطراب با نظریه‌ای در مورد هیجان یکی نیست، یک نظریه کامل باید بتواند به معنای واقعی نه تنها خشم و ترس، بلکه شادی و غرور، کنجکاوی و ؟ به طور کلی پهنه وسیع هیجاناتی را در برگیرد که گمان می‌رود قسمتی از تجربیات روزانه ما باشد.

در این مبحث نظریاتی در مورد هیجان بیان شده است.

نظریه جیمز – لانگه :

قدیمی ترین نظریات، مربوط به هیجان توسط جیمز لانگه در سال ۱۸۸۴ مطرح شده است :

طبق این نظریه این برانگیختگی و عمل است که سبب ایجاد هیجان می‌شود و هیجان برچسبی است که ما به انواع خاصی از برانگیختگی و عمل می‌زنیم . آنها می‌گویند : «ما چون گریه می‌کنیم، احساس اندوه می‌کنیم، چون حمله می‌کنیم احساس خشم می‌کنیم و چون می‌لرزیم احساس ترس می‌کنیم و …»

این نظریه که در اواخر قرن نوزدهم به وسیله ویلیام جیمز و روانشناس دانمارکی کارل لانگه ارائه شده است، اندیشه متعارف درباره هیجانها را به کلی وارونه می‌کند. در این نظریه توالی رویدادها در حالتهای هیجانی به صورت زیرمطرح می‌شود :

موقعیتی را که سبب هیجان خواهد شد، ادراک می‌کنیم. ۲- به این موقعیت واکنش نشان می‌دهیم ۳- متوجه واکنش خود می‌شویم.

ادراک ما از واکنش خود احساس هیجانی است که تجربه می‌کنیم. از این رو تجربه هیجانی – احساس درونی هیجان – بعد از تغییرات به نروخ می‌دهد؛ و تغییرات بدنی (تغییرات درونی دستگاه عصبی خود مختار را حد ؟ بدنی) پیش از تجربه هیجانی می‌آیند، به طور کلی ادراک ما اط تغییرات بدنی زیاد دقیق نیست.

این تئوری که سالها مورد قبول بوده و هنوز هم غالباً بدان اشاره می‌شود. این تئوری کوشش داشته است که رابطه فیزیولوژیک میان رفته هیجانی و تجربه هیجانی را توضیح می‌دهد. زمانی که این تئوری بسیار شایع بود، هنوز مکانیسمهای مغز چه قابلی نمی‌دانستند.

سینگر (Singer) که از طرفداران نظریه شناختی است، نظریه جیمز لانگه را مجدداً مطرح نمود و طبق نظریه او افراد در تلاشند، تا منبع برانگیختگی خود مختارشان را دریابند. افراد مختلف ممکن است با توجه به آنچه که فکر می‌کنند علت برانگیختگی است، حالت خاصی از برانگیختگی را مانند ترس و خشم و یا خوشحالی تجربه کنند.

روانشناسی به نام هومان در سال ۱۹۶۶نظریه جیمزلانگه را با آزمایشی تأیید نمود. وی با گروهی از بیمارانی که دچار آسیب شدید در نخاع شوکی شده و قادر به هیچ احساسی از اعضاء بدن خود که پایین که از سطح آسیب بود، نبودند مصاحبه‌ای انجام داد. نخاع شوکی بعضی از این افراد، در ناحیه گردن آسیب دیده بود و از این رو هیچ چیزی را از گردن به پایین حس نمی‌کردند . در برخی، آسیب در قسمت پایین در ستون فقرات و در بقیه این آسیب در وسط بوده از این بیماران، درباره هیجان‌هایی که بعد از حادثه احساس می‌کردند و مقاومت آنها با هیجان‌های قبل از آسیب، سوال شد. افرادی که در قسمت پایین تر نخاع شوکی دچار آسیب شده بودند، گزارش دادند که در احساس ترس، خشم غم و عین جنس، دچار نقصان شده بود در این بیماران، آسیب وارده فقط روی احساس ساده آنها اثر نگذاشته بود. هومان به این نتیجه رسید که برای تجربه کردن هیجان‌های شدید، داشتن کم و بیش ؟ در بدن، یعنی نشانه‌ای  از ادامه واکنش‌های فیزیولوژیکی لازم است. وقتی احساساتی که به وسیله این واکنشها تولید می‌شود، وجود نداشته باشند، هیجانها ممکن است با شدت کمتری احساس شوند. طبق این نظریه هیجان برچسبی است که به انواع خاص از برانگیختگی و عمل می‌زنیم.

نظریه جیمز لانگه منجر به حداقل دو پیش بینی قابل آزمون شده است.

۱)      هر چه شدت برانگیختگی فرد بیشتر باشد هیجان او بیشتر خواهد بود.

۲)   اگر انسان می‌تواند این هیجانهای مختلف تمیز قایل شود، پس هیجانها انواع مختلفی از برانگیختگی فیزیولوژیکی یا عمل آشکار، توأم می‌باشند.

اولین پیش بینی – فقط تا حدی درست است. داروها و دیگر درمانهای که برانگیختگی حوزه را افزایش می‌دهند، رفتارهای هیجانی و درجه بندیهای افراد شدت هیجانهای حوزه را نیزافزایش می‌دهد.

پیش بینی توأم نیز تا حدی درست است. هیجانهای مختلف با تغییرات فیزیولوژیکی متفاوتی همراه هستند. اما این تفاوتها زیاد نیستند (اکمن، لونسون ۱۹۸۳) برای مثال، مقاومت الکتریکی پوست به هنگام غم، در مقایسه با دیگر هیجانها، بیشتر کاهش می‌یابد. دمای دس در هنگام خشم بیشتر از دیگر هیجانها افزایش می‌یابد. ضربان قلب هنگام ترس و خشم بیشتر از هنگام خوشحالی افزایش می‌یابد. باینکه تفاوتها از نظر آماری معنا دار است. ولی نه زیاد و نه آنقدر پایدار که بتوان آنها را در فردی به آسانی مشاهده کرد.

انتقاد نظریه جیمز – لانگه