پایان نامه جغرافیای تاریخی زنجان از آغاز اسلام تا ظهور مغول مربوطه  به صورت فایل ورد  word و قابل ویرایش می باشد و دارای ۱۷۵  صفحه است . بلافاصله بعد از پرداخت و خرید لینک دنلود پایان نامه جغرافیای تاریخی زنجان از آغاز اسلام تا ظهور مغول نمایش داده می شود، علاوه بر آن لینک مقاله مربوطه به ایمیل شما نیز ارسال می گردد

فهرست مطالب

فصل اول : کلیات
پیشگفتار ۶
جغرافیای تاریخی چیست ؟ ۹
اهداف و اهمیت پژوهش ۱۲
پیشینه ی پژوهش ۱۴
روش پژوهش ۱۴
محدودیت های پژوهش ۱۴
تحلیل منابع ( مأخذ شناسی ) ۱۴
فصل دوم – جغرافیای طبیعی ، موقعیت و حدود ۲۷
جغرافیای استان زنجان ۲۸
ناهمواری استان ۲۸
نقش ناهمواری ها در زندگی ساکنان استان ۲۹
آب و هوا و انواع آن در استان ۳۱
تقسیمات سیاسی استان ۳۲
منابع آب استان ۳۲
موقعیت تاریخی – جغرافیایی زنجان ۳۴
عنوان صفحه
آب و هوا ۳۸
رودخانه ها : ۳۹
رودخانه ی قزل اوزن ۳۹
رودخانه ی زنجان رود ۴۱
چشمه ها ۴۳
راه ها و اهمیت آن ها – فاصله ها ۴۳
برج و باروی زنجان ۴۵
وجه تسمیه زنجان ۴۹
زبان ۵۱
مذهب ۵۳
خصوصیات مردم زنجان ۵۶
زنجان جزء کدام ناحیه است ۵۸
فصل سوم – جغرافیای تاریخی – سیاسی – اقتصادی – فرهنگی زنجان ۶۱
فتح زنجان و سکونت اعراب در آن ۶۲
چگونگی و علل پذیرش اسلام توسط مردم ۶۳
اهمیت علم و ترجمه در دوران اسلامی ۶۶
مدرسه و مسجد ۶۸
عنوان صفحه
مساجد زنجان ۷۲
دانشمندان و بزرگان زنجان ۷۴
مهاجرت هنرمندان به زنجان ۸۲
معادن ، صنعت و تجارت ۸۳
کشاورزی و محصول در زنجان ۸۶
مالیات در دوره ای اسلامی ۹۱
زنجان دارالضرب، بوده است ۹۷
شهرهای نزدیک به زنجان ۹۸
۱-۳ – طارم – طارمین ۹۸
۲-۳- سرجهان ۱۰۱
۳-۳- سهرورد ۱۰۲
۴-۳- سجاس ۱۰۴
فصل چهارم – حکومت های مؤثر در زنجان ۱۰۶
کنگریان طارم و دژ شمیران ۱۰۷
اسماعیلیه و زنجان ۱۱۱
آغاز تا فرجام فرقه ی اسماعیلیه در زنجان ۱۱۶
اتحاد قزوین و ابهر و زنجان ۱۱۷
عنوان صفحه
فصل پنجم – حکومت ها به ترتیب سلسله در زنجان ۱۱۹
قبل از اسلام ۱۲۰
امویان ۱۲۰
عباسیان ۱۲۰
علویان طبرستان ۱۲۱
سامانیان ۱۲۱
آل زیار ۱۲۳
کنگریان ۱۲۴
آل بویه ۱۲۴
سلجوقیان ۱۲۸
خوارزمشاهیان ۱۳۰
فصل ششم – ساسانیان و پیروی از آداب آنان در دوره ی اسلامی ۱۳۵
ساسانیان و تمدن ۱۳۶
ساسانیان و مذهب ۱۳۸
ساسانیان و مالیات ۱۴۰
ساسانیان ؛ پول و برات – دوره ای اسلامی ؛ پول و برات ۱۴۲
دوره ی اسلامی و پیروی از آداب ساسانیان ۱۴۴
عنوان صفحه
فصل هفتم – آتشکده ها – غارها و قلاع سیاسی زنجان ۱۴۶
آتشکده ها: ۱۴۷
آتشکده شیز ۱۴۷
آتشکده تشویر ۱۴۹
غارها ۱۵۰
غار خرمنه سر ۱۵۰
غار گلجیک ۱۵۰
غار کتله خور ۱۵۱
قلاع سیاسی زنجان ۱۵۲
دژ سر جهان ۱۵۲
دژ شمیران ۱۵۲
دژ تاج ۱۵۴
نتیجه گیری ۱۵۵
خلاصه ۱۵۶
منابع فارسی ۱۵۸
منابع عربی ۱۶۹
چکیده انگلیسی ۱۷۰

منابع

منابع فارسی
۱٫ ابن اثیر ، عزالدین ؛ تاریخ الکامل جلد ۴ ، ترجمه ی محمد حسین روحانی ، نشر اساطیر ، تهران: ۱۳۷۰
۲٫ ابن خردادبه ، ابوالقاسم عبدالله ؛ مسالک و ممالک ، ترجمه ی سعید خاکروند ، انتشارات موسسه ی فرهنگی حنفا ، چاپ دوم ، تهران : ۱۳۸۱
۳٫ اصطخری ، ابواسحق ابراهیم ؛ مسالک و ممالک ، به اهتمام ایرج افشار ، انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ سوم ، تهران ۱۳۶۸
۴٫ ابودلف ، مسعربن مهلهل ؛ سفرنامه ی ابودلف در ایران ، ترجمه ی سید ابوالفضل طباطبایی ، انتشارات فرهنگ ایران زمین ، تهران ۱۳۴۲
۵٫ ابن حوقل ، ابوالقاسم محمد ؛ صوره الارض ، ترجمه ی جعفر شعار ، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران ، تهران ۱۳۴۵
۶٫ احسانی ، محمد تقی ؛ هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران ، انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ اول ، تهران ۱۳۶۸
۷٫ اعتماد السلطنه ، محمد حسن خان ؛ فتنه ی باب ، ج ۱ ، به کوشش عبدالحسین نوایی ، نشر بابک ، تهران : ۱۳۳۱
۸٫ اشپولر ، برتولد ؛ تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی ، جلد ۱ ، مترجم جواد فلاطوری ، نشر علمی و فرهنگی ، چاپ دوم ، تهران ۱۳۶۴
۹٫ اشپولر ، برتولد ؛ تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی ، جلد ۲ ، مترجم مریم میراحمدی ، نشر علمی و فرهنگی ، چاپ اول ، تهران ۱۳۶۹
۱۰٫ اعتماد السلطنه ، محمد حسن خان ؛ مراه البلدان ، ۴ جلد ، به کوشش عبدالحسین نوایی و میر هاشم محدث ، نشر دانشگاه تهران ، تهران : ۱۳۶۷
۱۱٫ انصاف پور ، غلامرضا ؛ تاریخ تبار و زبان مردم آذربایجان ، انتشارات فکر روز ، چاپ اول ، تهران : ۱۳۷۷
۱۲٫ ابن مسکویه ، ابوعلی ؛ تجارب الامم ، جلد ۵ ، مترجم علی نقی منزوی ، انتشارات توس ، تهران ۱۳۷۶
۱۳٫ ابن رسته ، احمدبن عمر ؛ الاعلاق النفیسه ، ترجمه حسین قره چانلو ، انتشارات امیرکبیر ، چاپ اول ، تهران : ۱۳۶۵
۱۴٫ ابن فقیه ، ابوبکر احمدبن محمد ؛ مختصر البلدان ، ترجمه ح . مسعود ، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران ، تهران : ۱۳۴۹
۱۵٫ انصاری دمشقی ، شمس الدین محمد ، نخبه الدهرفی عجایب البر و البحر ، ترجمه سید حمید طبیبیان ، انتشارات اساطیر ، چاپ اول ، تهران : ۱۳۸۲
۱۶٫ افشار سیستانی ، ایرج ؛ سیمای ایران ، انتشارات آقابیگ ، چاپ اول ، تهران : ۱۳۷۲
۱۷٫ ابوالفداء ــــــــــــــ ؛ تقویم البلدان ، ترجمه عبدالمحمد آیتی ، تهران ، ۱۳۴۹
۱۸٫ بلاذری ، احمدبن یحیی بن جابر ؛ فتوح البلدان ، ترجمه محمد توکل ، انتشارات نقره ، چاپ دوم ، تهران: ۱۳۶۷
۱۹٫ بارتولد . و ؛ تذکره ی جغرافیای تاریخی ایران ، مترجم حمزه سردادور ، انتشارات توس ، چاپ سوم ، تهران ۱۳۷۲
۲۰٫ بدیعی ، ربیع ؛ جغرافیای مفصل ایران ، جلد ۲ ، نشر اقبال ، تهران ۱۳۶۷
۲۱٫ بیهقی ، محمد بن حسین ؛ تاریخ بیهقی ، به کوشش خلیل خطیب رهبر ، انتشارات دنیای کتاب ، چاپ سوم ، تهران : ۱۳۷۱
۲۲٫ بوسورث ، کلیفورد ؛ سلسله های اسلامی ، ترجمه فریدون بدره ای ، نشر مؤسسه ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی ، تهران : ۱۳۷۱
۲۳٫ بیک محمدی ، حسن ؛ مقدمه ای بر جغرافیای تاریخی ایران ، انتشارات دانشگاه اصفهان ، چاپ سوم ، اصفهان : ۱۳۸۲
۲۴٫ باسورث ، سی.ای ؛ تاریخ ایران از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان ، پژوهش دانشگاه کمبریج ، ج ۵ ، ترجمه حسن انوشه ، نشر امیرکبیر ، چاپ دوم ، تهران : ۱۳۷۲
۲۵٫ پطروشفسکی ، ای . ب ؛ کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول ، ۲ جلد ، ترجمه کریم کشاورز ، نشر مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی ، تهران ۱۳۴۴
۲۶٫ پطروشفسکی ، ایلیاپاولویچ ؛ اسلام در ایران ، مترجم کریم کشاورز ، نشر پیام ، چاپ چهارم ، تهران ۱۳۵۴
۲۷٫ پیگولو سکایا ، ن . و . ودیگران ؛ تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان سده ی هجدهم میلادی ، ترجمه ی کریم کشاورز ، انتشارات پیام ، چاپ چهارم ، تهران : ۱۳۵۴
۲۸٫ ثبوتی ، هوشنگ ؛ تاریخ زنجان ، نشر توانا ، چاپ سوم ، زنجان ۱۳۷۵
۲۹٫ ثعالبی نیشابوری ، عبدالملک ؛ تاریخ ثعالبی ، مترجم محمد فضایلی ، نشر نقره ، چاپ اول ، تهران : ۱۳۶۸
۳۰٫ ثبوتی ، هوشنگ ؛ بناهای آرامگاهی استان زنجان ، ج ۱ ، انتشارات زنگان ، چاپ اول ، زنجان : ۱۳۷۷
۳۱٫ جوینی ، عطاملک ؛ تاریخ جهانگشا ، ۳ جلد ، به هتمام محمد قزوینی ، انتشارات ارغوان ، چاپ سوم ، تهران : ۱۳۶۷
۳۲٫ جیهانی ، ابوالقاسم بن احمد ؛ اشکال العالم ، مترجم علی بن عبدالسلام کاتب ، تحقیق فیرو. منصوری ، ناشر آستان قدس رضوی ، چاپ اول ، مشهد : ۱۳۶۸
۳۳٫ جهشیاری ، ابوعبدا.. محمد ؛ تاریخ الوزراء و الکتاب ؛ ترجمه ابوالفضل طباطبائی ، تهران : ۱۳۴۸
۳۴٫ حموی ، یاقوت ؛ معجم البلدان ، ترجمه ی علی نقی منزوی ، نشر سازمان میراث فرهنگی ، تهران ۱۳۸۰
۳۵٫ حموی ، یاقوت ؛ برگزیده ی مشترک ، ترجمه ی محمد پروین گنابادی ، نشر امیرکبیر ، چاپ دوم ، تهران: ۱۳۶۲
۳۶٫ حافظ ابرو ، رشید الدین فضل ا… ، ابوالقاسم کاشانی ؛ مجمع التواریخ سلطانیه ، به اهتمام محمد مدرسی زنجانی ، انتشارات اطلاعات ، چاپ اول ، تهران : ۱۳۶۴
۳۷٫ خواندمیر ، غیاث الدین ؛ تاریخ حبیب السیر ، زیرنظر سید محمد دبیرسیاقی ، انتشارات خیام ، چاپ چهارم ، تهران : ۱۳۸۰
۳۸٫ خرزندی زیدری نسوی ، شهاب الدین محمد ؛ سیرت جلال الدین مینکبرنی ؛ تصحیح مجتبی مینوی ، نشر علمی و فرهنگی ، چاپ دوم ، تهران : ۱۳۶۵
۳۹٫ دیاکونف ، ا.م ؛ تاریخ ماد ، ترجمه ی کریم کشاورز ، نشر علمی و فرهنگی ، چاپ چهارم ، تهران: ۱۳۷۱
۴۰٫ دهخدا ، علی اکبر ؛ لغت نامه ، انتشارات دانشگاه تهران ، چاپ دوم ، تهران: ۱۳۷۷
۴۱٫ رییس نیا ، رحیم ؛ آذربایجان در سیر تاریخ ایران ۲ جلدی ، نشر نیما ، چاپ دوم ، تبریز ۱۳۷۰
۴۲٫ راوندی ، محمدبن علی ؛ راحه الصدور و آیه السرور ، تصحیح محمد اقبال ، حواشی و تصحیحات مجتبی مینوی ، انتشارات امیر کبیر ، تهران : ۱۳۶۴
۴۳٫ زرین کوب ، عبدالحسین ؛ تاریخ ایران بعد ازاسلام ، انتشارات امیر کبیر ، چاپ سوم ، تهران ۱۳۶۲
۴۴٫ زرین کوب ، عبدالحسین ؛ تاریخ مردم ایران ، جلد ۲ ، انتشارات امیرکبیر ، چاپ سوم ، تهران ۱۳۷۱
۴۵٫ زرین کوب ، عبدالحسین ؛ جستجو در تصوف ایران ؛ انتشارات امیر کبیر ، چاپ چهارم ، تهران : ۱۳۶۲
۴۶٫ ستوده ، منوچهر ؛ قلاع اسماعیلیه در رشته کوه های البرز ، انتشارات دانشگاه تهران ؛ تهران ۱۳۴۵
۴۷٫ سلطانی ، رامین ؛ تاریخ زنجان ، انتشارات نیکان ، چاپ اول ، زنجان ۱۳۷۹
۴۸٫ سیفی فمی تفرشی ، مرتضی ؛ سیری کوتاه در جغرافیای تاریخی تفرش و آشتیان ، انتشارات امیر کبیر ، چاپ اول ، تهران : ۱۳۶۱
۴۹٫ سرفراز ، علی اکبر ؛ تخت سلیمان ، تبریز : ۱۳۴۷
۵۰٫ شکوهی زنجانی ، محمد ؛ عارف زاهد شیخ اخی فرج زنجانی ، نشر شهاب ، چاپ اول ، زنجان ۱۳۸۰
۵۱٫ شیبانی ، زان ؛ سفر اروپاییان به ایران ، ترجمه سیدضیاء الدین دهشیری ، انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران: ۱۳۸۱
۵۲٫ شاملویی ، حبیب الله ؛ جغرافیای کامل جهان ، انتشارات بنیاد ، چاپ هشتم ، تهران :۱۳۷۰
۵۳٫ شرفکندی ، محمدبن عبدالرحمن ؛ ترجمه ی آثار البلاد و اخبار العباد ، ۲ جلد ، تصحیح سید محمد شاهمرادی ، انتشارات دانشگاه تهران ، تهران: ۱۳۷۳
۵۴٫ شهرزوری ، شمس الدین محمدبن محمود ؛ نزهه الارواح و روضه الافراح ( تاریخ الحکماء ) ، ترجمه ی مقصود علی تبریزی ، انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ اول ، تهران : ۱۳۶۵
۵۵٫ شاد ، محمد پادشاه ؛ فرهنگ آنند راج ، زیر نظر محمد دبیر سیاقی ، انتشارات خیام ، تهران : ۱۳۶۵
۵۶٫ شریف میان محمد ؛ تاریخ فلسفه در اسلام ، مترجم نصرا… پور جوادی ، انتشارات صدرا ، چاپ سوم ، تهران : ۱۳۶۷
۵۷٫ صفا ، ذبیح الله ؛ تاریخ ادبیات در ایران ، جلد ۱ ، نشر امیر کبیر ، چاپ اول ، تهران: ۱۳۵۵
۵۸٫ فرای ، ریچارد . ن ؛ میراث باستانی ایران ، ترجمه ی مسعود رجب نیا ، انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ سوم ، تهران ۱۳۶۸
۵۹٫ فرای ، ریچارد . ن ؛ عصر زرین فرهنگ ایران ، مترجم مسعود رجب نیا ، نشر سروش ، چاپ دوم ، تهران ۱۳۶۳
۶۰٫ فیاض ، علی اکبر ؛ تاریخ اسلام ، انتشارات دانشگاه تهران ، چاپ سیزدهم ، تهران : ۱۳۸۱
۶۱٫ فعال عراقی ، حسین ؛ دایره المعارف تشیع ، جلد ۸ ، « عبدالوهاب زنجانی » ، نشر شهید محبی ، چاپ اول ، تهران : ۱۳۷۹
۶۲٫ فرای ، ر . ن ؛ تاریخ ایران از فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان ، پژوهش دانشگاه کمبریج ، جلد ۴ ، مترجم حسن انوشه ، انتشارات امیرکبیر ، چاپ دوم ، تهران : ۱۳۷۲
۶۳٫ قزوینی ، زکریابن محمد ؛ آثار البلاد و اخبار العباد ، ترجمه ی عبدالرحمن شرفکندی ، تصحیح میرهاشم محدث ، نشر مؤسسه علمی اندیشه ی جوان ، چاپ اول ، تهران: ۱۳۶۶
۶۴٫ قبادیانی ، ناصرخسرو ؛ سفرنامه ، به کوشش نادر و زرین پور، نشر شرکت سهامی کتاب های جیبی ، چاپ هفتم ، تهران ۱۳۷۰
۶۵٫ قدامه بن جعفر ؛ کتاب الخراج ، ترجمه و تحقیق حسین قره جانلو ، نشر البرز ، چاپ اول ، تهران ؛ ۱۳۷۰
۶۶٫ قفس اوغلی ، ابراهیم ؛ تاریخ دولت خوارزمشاهیان ، ترجمه داود اصفهانیان ، نشر گسترده ، تهران : ۱۳۶۷
۶۷٫ قره چانلو ، حسین ؛ جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی ، ج ۱ ، انتشارات سمت ، چاپ اول ، تهران : ۱۳۸۰
۶۸٫ کلاویخو ، روی کنزاله ؛ سفرنامه ی کلاویخو ، ترجمه ی مسعود رجب نیا ، انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ دوم ، تهران: ۱۳۶۶
۶۹٫ کیانی ، یوسف ؛ شهرهای ایران ، جلد ۴ ، انتشارات جهاد دانشگاهی ، تهران : ۱۳۷۰
۷۰٫ کسروی ، احمد ؛ کاروند کسروی ، به کوشش یحیی ذکاء ، نشر شرکت سهامی کتاب های جیبی ، تهران ۱۳۵۲
۷۱٫ کسروی ، احمد ؛ نام های شهرها و دیه های ایران ، نشر مؤسسه مطبوعاتی شرق ، چاپ سوم ، تهران ۱۳۳۵
۷۲٫ کسروی ، احمد ؛ شهریاران گمنام ، نشر جامی ، چاپ هفتم ، تهران : ۱۳۷۷
۷۳٫ کیانی ، یوسف ؛ تاریخ هنر معماری ایران در دوره ی اسلامی ، انتشارات سمت ، چاپ چهارم ، تهران : ۱۳۸۱
۷۴٫ کریمیان ، حسین ؛ ری باستان ، نشر انجمن آثار ملی ، تهران : ۱۳۴۵
۷۵٫ کیانی ، محسن ؛ تاریخ خانقاه در ایران ، انتشارات طهوری ، چاپ دوم ، تهران : ۱۳۸۰
۷۶٫ گیرشمن ، رومن ؛ ایران از آغاز تا اسلام ، ترجمه ی محمد معین ، انتشارات معین ، چاپ اول ، تهران ۱۳۸۳
۷۷٫ لسترنج ، گای ؛ جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی ، ترجمه ی محمود عرفان ، نشر علمی و فرهنگی ، چاپ ششم ، تهران: ۱۳۸۳
۷۸٫ لاپیدوس ، ایرا . م ؛ تاریخ جوامع اسلامی ، ترجمه ی علی بختیاری زاده ، انتشارات اطلاعات ، چاپ اول ، تهران : ۱۳۸۱
۷۹٫ لمتون ، ا.ک.س ؛ مالک و زارع د رایران ، مترجم منوچهر امیری ، انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ چهارم ، تهران : ۱۳۷۷
۸۰٫ مستوفی ، حمدالله ؛ تاریخ گزیده ، به اهتمام عبدالحسین نوایی ، انتشارات امیرکبیر ، چاپ دوم ، تهران ۱۳۶۲
۸۱٫ مستوفی ، حمدالله ؛ نزهه القلوب ، تصحیح گای لسترنج ، چاپ ارمغان ، تهران: ۱۳۶۶
۸۲٫ مسعودی ، ابوالحسن علی ؛ مروج الذهب ، جلد ۲ ، ترجمه ی ابوالقاسم پاینده ، نشر علمی و فرهنگی ، تهران: ۱۳۷۰
۸۳٫ مشکور ، محمدجواد ؛جغرافیای تاریخی ایران باستان ، نشر دنیای کتاب ، چاپ اول ، تهران ۱۳۷۱
۸۴٫ مطهری ، مرتضی ؛ کلیات علوم اسلامی ، جلد ۲ ، انتشارات صدرا ، چاپ بیست و نهم ، تهران : ۱۳۸۴
۸۵٫ مارکورات ، یوزف ؛ ایران شهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی ، ترجمه مریم میر احمدی ، انتشارات اطلاعات ، چاپ اول ، تهران : ۱۳۷۳
۸۶٫ مقدسی ، ابو عبدا… محمد ؛ احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم ، ج ۲ ، ترجمه علی نقی منزوی ، نشر شرکت مؤلفان و مترجمان ایران ، چاپ دوم ، تهران ، ۱۳۶۱
۸۷٫ میرخواند ، میر محمد ؛ روضه الصفا ، انتشارات خیام ، تهران : ۱۳۳۸
۸۸٫ مصاحب ، غلامحسین ؛ دایره المعارف فارسی ، تهران : ۱۳۴۵
۸۹٫ ناشناخته ، حدودالعالم من المشرق الی المغرب ، به کوشش منوچهر ستوده ، نشر طهوری ، تهران ۱۳۶۲
۹۰٫ نیرومند ، کریم ؛ تذکره سخنوران و خطاطان زنجان ، نشر زعفری ، چاپ اول ، زنجان ۱۳۴۷
۹۱٫ نفیسی ، سعید ؛ تاریخ تمدن ایران ساسانی ، به اهتمام عبدالکریم جربزه دار ، انتشارات اساطیر ، چاپ اول ، تهران ۱۳۸۳
۹۲٫ نهچیری ، عبدالحسین ؛ جغرافیای تاریخی شهرهای ایران ، انتشارات مدرسه ، چاپ اول ، تهران : ۱۳۷۰
۹۳٫ نیشابوری ، ظهیرالدین ؛ سلجوق نامه ، با ذیل سلجوق نامه ابوحامد محمد بن ابراهیم ، نشر کلاله خاور ، تهران : ۱۳۳۲
۹۴٫ وشمگیر ، عنصرالمعالی ؛ قابوس نامه ، به کوشش غلامحسین یوسفی ، انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران ۱۳۶۸
۹۵٫ وصاف ، فضل ا… ؛ تاریخ وصاف ، نشر ابن سینا ، تهران : ۱۳۳۸
۹۶٫ وکیلیان ، منوچهر ؛ تاریخ آموزش و پرورش در اسلام و ایران ، انتشارات سمت ، چاپ یازدهم ، تهران : ۱۳۸۱
۹۷٫ هوار ، کلمان ؛ ایران و تمدن ایرانی ، مترجم حسن انوشه ، انتشارات امیر کبیر ، چاپ سوم تهران ۱۳۷۹
۹۸٫ همایی ، جلال الدین ؛ تاریخ ادبیات ایران ، ج ۱و۲ ، نشر فروغی ، تهران : ۱۳۶۲
۹۹٫ هاجسن ، مارشال . گ . س ؛ فرقه ی اسماعیلیه ؛ مترجم فریدون بدره ای ، نشر سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی ، چاپ سوم ، تهران : ۱۳۶۹
۱۰۰٫ یعقوبی ، احمدبن اسحاق ؛ البلدان ، ترجمه ی محمد ابراهیم آیتی ، انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران ۱۳۸۱
۱۰۱٫ یمینی ، حسن و دیگران ؛ جغرافیای استان زنجان ، نشر شرکت چاپ و نشر ، چاپ اول ، تهران : ۱۳۷۹

منابع عربی
۱٫ ابن خلکان ، شمس الدین احمدبن محمد ؛ وفیات الاعیان ابناء انباء الزمان ، جلد ۱ ، تصحیح محمدعبدالرحمن المرعشلی ، نشر دارالاحیاء التراث العربی ، بیروت : ۱۹۹۷
۲٫ حموی ، یاقوت ؛ معجم البلدان ، ۵ جلد ، نشر دارالاحیاء ، الثراث العربی ، بیروت : ۱۹۵۵
۳٫ الذهبی ، شمس الدین محمد ؛ سیر اعلام النبلا ، تحقیق شعیب ارنوؤط و محمد نعیم العرقسوسی ، بیروت : بی تا
۴٫ همدانی ، ابن فقیه ؛ کتاب البلدان ، تحقیق یوسف الهادی ، نشر عالم الکتاب ، بیروت : ۱۹۹۶

چکیده

ناحیه ی زنجان از سابقه ی تاریخی کهن برخوردار است . گرچه این ناحیه در دل سرزمین های مادی قرار داشته ولی اطلاعات تاریخی در مورد آن اندک است .

این ناحیه در مسیر راه های مهم ارتباطی قرار داشته و شهرهای قدیمی زنجان و سجاس و سهرورد و طارم در مسیر این راه ها به وجود آمده اند . مذهب رسمی مردنم ناحیه قبل از اسلام ، زرتشتی بوده و زبان شان پهلوی خالص.

 اعراب نو مسلمان در سال ۲۲ یا ۲۴ هجری شهر زنجان را به جنگ فتح کرده و مدت ها بر این ناحیه حکم رانی کرده و هم چنین علویان و آل بویه بر این ناحیه ، زیر نظر دولت مرکزی بغداد حکومت کرده اند .

کنگریان و اسماعیلیه ، خارج از نفوذ دولت های مرکزی بر این ناحیه حکم رانی کرده اند ، از دژهای منطقه ، حکومت های کنگری و اسماعیلیه برای مقابله با حملات دولتهای مرکزی استفاده می کردند .

کنگریان به دست اسماعیلیه منقرض شدند و اسماعیلیه به دست هولاکوخان مغول ، مضمحل گردیدند .

رودهای قزل اوزن و زنجان رود در به وجود آمدن تمده در این منطقه نقش اساسی داشته اند و کشاورزی از دیرباز پایانه ی اصلی اقتصاد این ناحیه بوده و هست .

پیشگفتار :

          اطلاعاتی که جغرافی دانان ، مورخان ، صاحبان اندیشه و گردشگران از خود به جای                 گذاشته اند ، در مورد زنجان بسیار اندک و ناچیز است .

            به قول مینورسکی خاور شناس معروف انگلیسی (۱۸۷۷-۱۹۶۶ م ) : « منابع قدیم در مورد زنجان ، هیچ ندارد . »

            نویسندگان قرون اولیه ی اسلامی در نوشته های خود ، اشاره ای کلی و زودگذر به شهر زنجان نموده اند ولی درباره ی مسایل اجتماعی ، فرهنگی ، هنری و بزرگان علم و دانش آن ، مطالبی            نیاورده اند .

          با عنایت به آثار تمدن و زندگی انسانی که از هزاره ی سوم ق.م در منطقه ی زنجان مشهود   است ، می توان ادعا کرد که زنجان از نظر قدمت تاریخی ، هم سنگ بسیاری از شهرهای قدیم می باشد و همچون آن شهرها باید گذشته ی مدونی داشته باشد . با وجود بزرگانی همچون سهروردی ها ، شیخ اخی فرج زنجانی ، حافظ ابرو ، عماد الدین زنجانی و … در محدوده ی جغرافیایی زنجان از طرفی و داشتن موقعیت سوق الجیشی به سبب واقع شدن در مسیر راه ارتباطی شرق به غرب به ویژه در دوران سلجوقیان که با انشعاب شاخه ای از راه ابریشم که ری و زنجان را به تبریز و ارمنستان و سواحل دریای سیاه ، متصل می کرد و زنجان ، خود در مسیر این شاهراه بازرگانی قرار داشت و نیز وجود برخی از قلاع زنجیره ای اسماعیلیه در منطقه از طرف دیگر ، از معدود شهرهایی است که شناسنامه و هویت تاریخی چندان روشنی ندارد .

          نتیجه این که در حملات و کشتار و غارت و تخریب ، قبایل وحشی و سلاطین خود کامه شهرها ، روستاها نابود شده و شهرها بارها و بارها از سکنه خالی گشته و ویران شده و در نتیجه زحمات و ابتکارات هنرمندان و صنعتگران به یغما رفته و یا نابود شده است و دوباره بر روی ویرانه های شهر ، شهر دیگری به وجود آمده و زندگی از نو آغاز گشته است .

          بنا به دلایل فوق و نیز عدم وجود تواریخ محلی در منطقه و نیز عدم حفاری باستان شناسی         کافی ، اسناد و مدارک کافی در مورد زنجان وجود ندارد . نگارنده از ابتدای ترم سوم تا حال که تقریباً یک سال و نیم را در برمی گیرد به دنبال منابع تحقیق و جمع آوری اطلاعات در مورد موضوع تحقیق خود بوده ام و از کتاب خانه های مختلف شهرهای ابهر ، زنجان ، صائین قلعه ، تاکستان و تهران استفاده کرده ام و بیش از یکصد منبع مختلف دیده و مطالب مورد نظر را از آن ها استخراج کرده ام ، ولی در پایان به آن چه که در نظر داشتم ، نتوانستم برسم .

          برای پر کردن خلأ فوق مطالب به صورت کلی بیان گردیده و چون زنجان نیز ، جزئی از ایران بوده و هست در اکثر موارد و شاید همه ی موارد از نظر موقعیت اقتصادی ، سیاسی با قوانین و مقررات حکومتی که برای کل کشور وضع شده ، یکسان بوده است . و به همین دلیل ، در بعضی از موارد ، مطالب و اطلاعات ، کلی بیان شده است . به دلیل محدودیت منابع دست اول ، نتوانستم آن چنان که شایسته بود به جزییات بپردازم ، پوزش می طلبم و اظهار عجز خود را اعلام می دارم . به افرادی که در آینده می خواهند در مورد زنجان تحقیق کنند توصیه می کنم مطالب این پایان نامه را مد نظر داشته باشند و سپس خود نیز به کاوش و جستجو بپردازند ، تا انشاء الله نتیجه ی بهتری به دست آید .

«به وضوح می بینیم که انسان کتابی را می نویسد ، مگر آن که بگوید ، اگر این بخش تغییر می کرد ، بهتر بود ، اگر آن جمله اضافه و جمله ای دیگر حذف می شد ، بهتر بود . اگر فلان عبارت مقدم بر مطالب دیگر بود ، زیباتر می شد . این ها ، همه عبرت و بهترین دلیل بر نقص انسان هاست . »  « عماد الدین کاتب اصفهانی »

در پایان مطلبی دیگر را از گیرشمن خاورشناس معروف فرانسوی که ۲۵ سال در ایران ، کار باستان شناسی کرده ، نقل می کنم که امیدوارم مقبول افتد :

« ملتی که در برابر همه ی مهاجمات عرب با ترک و مغول توانست نیروی ادامه ی زندگی خویش را حفظ کند ، بلکه همچنین توانست این عناصر خارجی را ایرانی سازد . موقع جغرافیایی ، ثروت های طبیعی فراوان و سکنه ی فعال آن که از سنن یکی از قدیمی ترین فرهنگ های جهان برخوردار است ، در آینده ، در مجمع ملل آسیایی ، مقامی که شایسته ی گذشته ی وی باشد ، برای او کسب خواهند کرد . ۱ »

 جغرافیای تاریخی چیست ؟

          جغرافیای تاریخی علمی است که از تأثیر محیط جغرافیایی بر وقایع تاریخی ، سیرتکامل دولت ها و تغییرات مرزی آن ها و تاریخ اکتشافات جغرافیایی بحث می کند ۱ .

          و به تعریف دیگر ؛ عملی است که رابطه ی بین انسان و طبیعت را در زمان گذشته بررسی می کند . لذا در این علم ، روابط مکانی انسان در قالب مقاطع زمانی در گذشته ، مطرح می شود تا چگونگی مسایل جغرافیایی امروز بشر ، بهتر درک شود و به تعبیر دیگر جغرافیای تاریخی ، همان جغرافیای انسانی گذشته است ۲ .

         بنابراین بنا داریم تا حد توان رابطه ی بین ساکنان زنجان و نواحی مربوط به آن را در مقطع تاریخی « ورود اسلام به آن تا هجوم مغول » در محدوده ی جغرافیایی ، با توجه به وجود و گذر حکومت های مختلف اسلامی و ایرانی و آن چه که به مالکیت ، اراضی ، فرهنگ و تمدن و … بر این سرزمین گذشته مورد بررسی قرار دهیم .

          وجود رودخانه های قزل اوزن و زنجان رود در اطراف زنجان و نواحی اطراف آن ، یکجانشینی و توسعه و تمدن را در طول تاریخ آشکار می کند .

 البته ساختار کالبدی شهر ، مظهری از شرایط سیاسی و نظامی ـ اجتماعی موجود در آن شهر است ۳ .

          همان طور که در تواریخ مذکور است زنجان در سال ۲۲ یا ۲۴ هجری بدست مسلمانان با جنگ و غلبه فتح شد که این ، حصار و استحکام نظامی شهر و سلحشوری و شجاعت مدافعان و حاکمان وقت شهر را می رساند .

          به طوری که می دانیم شهر زنجان دارای کهن دژ و دروازه های مختلفی بوده است ، که پس از حمله ی اعراب ، به احتمال زیاد ویران شده و یا آسیب جدی دیده که بعدها ، مرمت و احیاء شده است .

          شهر زنجان قبل از اسلام به سبب داشتن کهن دژ ، دارای مرکز حکومتی ، نهادهای دولتی و … بوده است که تابع حکومت ساسانی بوده است . و نیز هریک از گروه های قومی و صنفی ، برای خود جایگاه مخصوصی داشتند فلذا هر قسمت شهر یا هر محله ی آن ، به قوم یا گروه مذهبی یا صنفی یا قومی خاص تعلق داشت . مثل محله ی مسگرها ، محله ی عطارها و … ، امروزه نیز ، محله هایی به این نام ها وجود دارد . شهر زنجان نیز همانند سایر شهرهای مملکت ساسانی به فعالیت روزمره ی خود می پرداخته و دارای تمدن ، فرهنگ و … مخصوص به خود بوده است .

          با هجوم اعراب نو مسلمان به شهر زنجان ، شهر از رونق قبلی افتاده و حکومت آن همانند سایر نقاط مفتوحه ی ایران به دست اعراب افتاد . و چون شهر با غلبه فتح شده بود ، زمین های آن جزو اموال مسلمین ( اموال خالصه اسلامی ) در آمد .

          کشور ایران ، حدود دو قرن در دوره ی خلفای راشدین ، امویان و عباسیان توسط عاملان یا نمایندگان کامل آن ها اداره می شد . در عصر امویان سرزمین ایران از متعلقات استان کوفه و بصره به شمار می رفت ۱ .

          وجود کوهستان های صعب العبور و متعدد ، همچنین وجود قلعه های مختلف در اطراف        زنجان ، مخالفان حکومتی را پناه گاهی بود به طوری که حکومت کنگریان از اوایل قرن چهارم ، قدرت را در منطقه ی زنجان به دست می گیرد و جبهه مخالفی در برابر نفوذ و سیادت عرب ایجاد می کند .

          اسماعیلیان در طی سلطنت سلطان سنجر ۴۸۳ ـ ۵۲۲ تبلیغات سیاسی و مذهبی خود را به اوج می رسانند .

          ظهور حکومت های کوچک و محلی دیگر همانند خوارزمشاهیان ، غوریان ، اتابکان در نقاط مختلف ایران ، بار دیگر مرزهای بزرگ این کشور را در هم شکست و زمینه ساز حرکت و حمله ی مغول در آغاز قرن هفتم هجری گردید ۲ .

          زنجان به هنگام هجوم مغول ، تحت نفوذ خوارزمشاهیان بوده به گونه ای که در سال ۶۲۱  چنگیز خان ، برای کم کردن نفوذ جلال الدین خوارزمشاه حمله ی دوم خود را به زنجان انجام می دهد . و در هجوم سوم که هولاکو آن را رهبری می کند ، نفوذ اسماعیلیه در زنجان و منطقه به کلی از بین می رود ، مراسم قتل و غارت انجام می گیرد و شهر به ویرانه ای تبدیل می شود .

          چون ایلخانان مغول سلطانیه را می سازند و آن را به پایتختی بر می گزینند ، زنجان روستایی از روستاهای آن می گردد .

          در منابع مختلف از زنجان به سبب اهمیتی که داشته با القاب مختلفی یاد شده مثلاً ابن خرداد به آن را بلاد پهلویین می نامد . ( شاید به سبب تکلم به زبان پهلوی ) ، انبار غله ی ایران نامیده      می شود که حتماًبه سبب تولید زیاد غلّه ، در این منطقه بوده است .

          زمانی دارالسعاده بوده و در زمان بابیه ، که در سال ۱۲۶۶ عصر ناصرالدین شاه بابیان زنجان شورش کردند و سرکوب شدند ، لقب ارض اعلی گرفته بود . همچنین از زمان قاجار ، خمسه به سبب وجود پنج بلوک یا پنج ایل بزرگ در آن نامیده شد .

          زنجان ، امروزه نیز دارای اهمیت و رونق فراوان است ، وجود معادن غنی روی و فلزات مختلف دیگر ، وجود معادن سنگ های زینتی و ساختمانی ، معادن سلیس و … ، برخورداری از اراضی کشاورزی وسیع و پربازده ، قرار گرفتن در مسیر راه ترانزیتی ایران ـ اروپا ، برخورداری از تولیدات کارخانجات صنعتی مختلف در سطح استان و … اهمیت آن صد چندان می شود .

اهداف پژوهش

          نگارنده در نظر دارد ، جغرافیای تاریخی زنجان را از ورود مسلمانان به آن تا هجوم مغول ـ که حدود ۶۰۰ سال را در بر می گیرد ـ بررسی کند و مطالب جمع آوری شده را ، طوری طبقه بندی نماید و به آن انسجام بخشد که ، به صورت سال شمار و ، یا سلسله های حکومتی ، مورد مطالعه قرار گیرد . ( البته سنواتی که در منابع قدیم ، دارای اتفاق و خبری مکتوب باشد )

 پیشینه ی پژوهش

          سه کتاب از سه نویسنده ی مختلف در مورد تاریخ زنجان وجود دارد : ۱ ـ تاریخ زنجان نوشته ی هوشنگ ثبوتی که تاریخ زنجان را از آغاز تا سال تألیف ( ۱۳۶۵ ) در بر می گیرد . این کتاب شامل ۲۴۷ صفحه است و بیشتر به مطالب کمی پرداخته و به علت کلی حجم کتاب ، نتوانسته به مطالب جزیی بپردازد

          ۲ ـ تاریخ زنجان نوشته ی رامین سلطانی ، بیشتر در مورد منابع تحقیق و طارم و بزرگان زنجان تا هجوم مغول را در بر می گیرد .

          ۳ ـ تاریخ زنجان نوشته ی سید ابراهیم زنجانی ، در مورد رجال زنجان در قرون دوازده ، سیزده و چهارده قمری می باشد .

           همچنین کتاب دیگری به نام بناهای تاریخی و آرامگاهی استان زنجان نوشته ی هوشنگ ثبوتی وجود دارد که در آن به بناهای تاریخی و آرامگاهی زنجان و منطقه ، پرداخته شده است .

دیگر، کتاب جغرافیای استان زنجان ، اشاره ای اختصار گونه به جغرافیای این استان دارد .

          به هر حال ، تا کنون در این مقطع زمانی خاص ، و به این شیوه ، پژوهشی صورت نگرفته و بالطبع کتابی هم تألیف نشده است . بنابراین این کار می تواند ، مشوقی برای دیگر پژوهش گران باشد که طالب مطالعه در جغرافیای زنجان هستند . این پژوهش می تواند آن ها را از راه میان بر ، به مقصد نزدیک تر نماید . و تا حد توان دشواری ها را از سر راه آنان بردارد .

روش پژوهش

          روش پژوهش در این تحقیق ، روش تحقیق کتابخانه ای است و در بعضی از موارد آمیخته ای از روش کتابخانه ای و روش میدانی صورت گرفته ، به گونه ای که ، یافته های مکتوب در منابع با یافته های عینی ، مطابقت داده شده و سرانجام نظر نگارنده ، با حفظ امانت مکتوبات منابع قدیم ، اعمال شده است . ( مکان هایی مانند آتشکده ی شیز ، غار کتله خور ، روستای سر جهان که در پژوهش حاضر ، مورد بررسی قرار گرفته ، از نزدیک توسط نگارنده به همراه راهنمایان محل ، روئت شده است )

محدودیت های پژوهش

          به دلیل نبود تاریخ نگاران محلی در این منطقه ، در مقطع زمانی مورد مطالعه ، همچنین کمبود منابع دست اول و قدیم که در آن ها ، به زنجان پرداخته شده باشد و عدم حفاری های باستان شناسی کافی ، اطلاعات و یافته های اندکی ، ازاین منطقه نصیب پژوهشگر می شود و در مواردی او را با ناکامی مواجه می سازد . که نگارنده این خلأ را با بررسی کلی مساله پر کرده و زنجان را که یکی از شهر های ایران بوده و سرنوشتی همسان با دیگر شهر های آن داشته ، در آن گنجانده است . که امید است ، در این مورد موفق بوده باشد و مقبول افتد .

مآخذ شناسی ( تحلیل منابع )

          در میان منابع قدیم هیچ کتابی را سراغ نداریم که به طور مستقل به زنجان ، تاریخ ، جغرافیا ، مشاهیر علما و دانشمندان و … آن پرداخته باشد ، مانند تاریخ نیشاپور تألیف ابو عبدا… حاکم نیشاپوری که به تاریخ نیشاپور پرداخته است .

          آن چه در منابع قدیم ، در مورد زنجان وجود دارد ، صرفاً اشاراتی بس کوتاه و گذراست . مورخ برای نزدیک شدن به تاریخ زنجان ، باید مطالعات چند ساله ای در منابع قدیم و جدید داشته باشد ،  تا بتواند حق مطلب را ادا نماید .

          ۱ ـ البلدان ، اولین منبعی که ذکری از زنجان آورده ، البلدان تألیف احمد بن اسحاق یعقوبی ( م ۲۸۴ هـ ق ) ، گرچه مؤلف ان ، مورخ مشهوری است ولی درباره ی ایران مطلب چندانی ندارد . جزییات مربوط به جاده های ایران ، تنها در این کتاب به طور کامل شرح داده شده است او را پدر جغرافیای اسلامی دانسته اند این کتاب به علت قدمت تألیف و شهرت مؤلف آن دارای اعتبار است . این کتاب ترجمه ی آقای محمد ابراهیم آیتی به چاپ رسیده است .

          ۲ ـ فتوح البلدان بلادزی ( م ۲۷۹ ه ق ) ، در حدود نیمه ی سوم قرن سوم نوشته شده است . بلادزی ، از جوانی در دربار مأمون بود ، در دربار المعتز نیز نفوذ داشته است . وی در عصر نهضت ترجمه ی اسلامی که اوج شکوفایی علوم در قلمرو اسلامی است می زیسته است .

          او از دانشمندان بزرگ زمان خود به شمار می رفت و به زبان فارسی تسلط کامل داشت . گفته می شودفراقه بن جعفر یکی از شاگردان وی بوده است .

          بلادزی در نوشتن فتوح البلدان تقریباً از همه ی منابع و کتب پیش از خود درباره ی موضوع مورد بحث خود ، استفاده کرده است و نیز از تعداد زیادی دانشمند و راوی و آگاه زمان خود در بدست آوردن اطلاعات ، بهره جسته است .

          کتاب وی فقط به فتح ممالک و شهرها بدست اعراب نو مسلمان اکتفا نکرده ، بلکه اتفاقات تاریخی آن ممالک و شهرها را تا زمان حیات خود ثبت کرده است . کتاب وی اطلاعات مفیدی از سرزمین های مختلف از جمله ایران ، در دوره ی عباسیان به دست می دهد .

          ۳ ـ مسالک و ممالک ابن خرداد به ( م ۳۰۰ ه ق ) مؤلف ، خود اهل خراسان و صاحب برید ولایت جبل در دستگاه معتمد عباسی ، بوده است و به خاطر همین سمت ، اطلاعات مفید و ارزنده ای در توصیف راه های تجاری و مواصلاتی متعدد به دست می دهد .

او تألیف این اثر را از ۲۳۰ تا ۲۳۴ آغاز کرده که هم زمان با سفر او از سامره بوده است .

          ابن خرداد ، نخستین فردی است که کتابی در جغرافیای اقتصادی گرد آوری کرده و اثر وی برای ما باقی مانده است .

          وی ، به خاطر نزدیکی به خلافت عباسی ، امکان استفاده از کتابخانه ها و آرشیوهای حکومتی را داشته است و بدین جهت می تواند اطلاعات موثق و کاملی را ارائه دهد .

          قدمت تاریخی اثر واطلاعات جغرافیای انسانی ـ اقتصادی وی آن را در مجموع آثار منحصر به فرد قرار می دهد . این کتاب به ترجمه ی سعید خاکرند با مقدمه ی مفصلی از آندره میکل به چاپ رسیده است .

          ۴ ـ کتاب الخراج قدامه بن جعفر ( م ۳۳۷ ه ق ) معروف به کاتب بغدادی . نام کامل کتاب وی کتاب الخراج و صنعه الکتابه است . که در نه منزل نوشته ولی چهار منزل آن به دست ما رسیده است . وی ابتدا مسیحی بوده است ولی به اصرار شدید خلیفه المکتفی عباسی خلافت ( ۲۸۹ ـ ۲۹۵ ) مسلمان شد . او در اواخر زندگانی به منصب صاحب البرید ی رسید . قدامه کار اداری را با مسایل ادبی آمیخت .

          کتاب الخراج ، در باب خراج از مآخذ معتبر بوده است . وچون قدامه خود ناظر حساب و درآمد در اداره ی مرکز بغداد بوده است شغلش ایجاب می کرده است که در آن از تقسیمات قلمرو خلافت و سازمان برید و مالیات هر ولایت ، سخن گوید . او در این کتاب بیشتر به وصف راه های برید و ولایات ،  توجه دارد .

          می توان گفت : کتاب وی تکمله ای بر کتاب ابن خرداد به است . چون غالباً بر مدارک رسمی آن تکیه دارد .