زندگی:

حکیم سنائی در سال (۴۷۳ هجری قمری) در شهر غزنه (واقع در افغانستان امروزی) دیده به‌جهان گشود، و در سال (۵۴۵ هجری قمری) در همان شهر چشم از جهان فروبست. نام او را عوفی مجدالدین آدم السنایی و حاجی خلیفه آدم نیز نوشته اند. محمد بن علی الرقا از معاصران او در دیباچه حدیقه‌الحقیقه نام او را “ابوالمجدودبن آدم السنائی” نوشته است. این حاکی از آن است که نام های دیگری که بر روی او نهاده اند غلط می‌باشد. دردیوان سنایی ابیاتی به چشم می‌خورد که در آن سنایی خود را “حسن” خوانده است. در این بیت سنایی می‌گوید:

بخاطر این بیت بعضی از محققان می‌گویند که نام او در اصل حسن بوده و وی بعد ها نام “مجدود” را برای خود انتخاب کرده است. در ابتدا سنایی طبق عادت آن زمان به دربار سلاطین روی آورد و به دستگاه غزنویان راه پیدا نمود. او در ابتدا به مداحی پرداخت تا اینکه یکباره شیدا شد و دست از جهان و جهانیان شست. سنایی جند سالی از دوران جوانی را در شهرهای بلخ و سرخس و هرات و نیشابور گذراند. می‌گویند در زمانی که در بلخ بود به کعبه رفت. بعد از اینکه از مکه بازگشت مدتی در بلخ ماند. در سال ۵۱۸ ه.ق به غزنین برگشت. یادگار پر ارزش سفرهایش مقداری از قصاید وی می‌باشد. بعد از بازگشت به غزنین می‌گویند که خانه‌ای نداشت و یکی از بزرگان غزنین بنام خواجه عمید احمدبن مسعود به او خانه‌ای بخشید و سنایی تا پایان عمر در غزنین در عزلت به سر برد. و در این ایام مثنوی حدیقه‌الحقیقه را نوشت.

نصایح و اندرز‌های حکیم سنایی دلاویز و پر‌تنوّع، شعرش روان و پر‌شور و خوش بیان، و خود او، در زمرهٔ پایه‌گذاران نخستین ادبیات منظوم عرفانی در زبان فارسی به‌شمار‌آمده است (صفحهٔ ۴۲، حافظ‌نامه، شرح الفاظ، اعلام، مفاهیم کلیدی و ابیات دشوار حافظ.)

او در مثنوی، غزل و قصیده توانائی خود را بوضوح نشان داده است.

سنائی دیوان مسعود سعد سلمان را، هنگامی که مسعود در اسارت بود، برای او تدوین کرد و با اهتمام سنایی، دیوان مسعود سعد همان زمان ثبت و پراکنده شد و این نیز از بزرگواری سنایی حکایت می‌کند.

مضامین عرفانی

بسیاری از مفاهیم و مضامین بلند اخلاقی و عرفانی، برای نخستین بار، با سحر و سادگی سخن دل‌نشین، زلال، و از جان برخاستهٔ حکیم سنایی به ادبیات کهن فارسی وارد شد.

«طریق التحقیق»

 همین بذرهای اولیهٔ سخنان روحانی و عرفانی‌ست که سنایی پراکنده کرد، و عطار و مولوی و حافظ و جامی و جز آنان، در طول بیشتر از سه قرن، آن ها را به اوج پختگی، صلابت، روانی، و پر معنایی رسانیدند.

سنایی و مولانا:

معانی و الفاظ نو ظهور عرفانی در شعر و سخن سنائی در اشعار و اندیشه‌های دیگر استادان سخن فارسی همچون مولانا تأثیر گذارده و در مواردی بازتاب مستقیم داشته‌اند.

مولانای بلخی‌، عطار نیشابوری و سنایی غزنوی را به منزلهٔ روح و چشم خود می‌دانست‌:

 آثار سنایی:

قصاید، غزلیات، رباعیات، قطعات و مفردات سنایی در دیوان اشعار وی گرد آمده است. جز دیوان، آثار دیگر او عبارت‌اند از:

۱- حدیقه‌الحقیقه: این منظومه که در قالب مثنوی سروده شده است، محتوای عرفانی دارد. این منظومه را الهی‌نامه سنایی نیز خوانده‌اند. کار سرودن حدیقهالحقیقه در سال ۵۲۵ هجری قمری پایان یافته است.

۲- طریق‌التحقیق: منظومه دیگری در قالب مثنوی است که به وزن و شیوه حدیقه‌الحقیقه سروده شده است و کار سرودن آن در سال ۵۲۸ ه.ق سه سال بعد از اتمام حدیقه‌الحقیقه، تمام شده است.

۳- سیرالعباد الی المعاد: شامل هفتصد بیت است و در آن از موضوعات اخلاقی سخن رفته است. سنایی در این اثر به طریق تمثیل، از خلقت انسان و نفوس و عقل‌ها صحبت به میان آورده است. سنایی آن را در سرخس سروده است.

۴- کارنامهٔ بلخ: هنگام توقف شاعر در بلخ سروده شده و حدود پانصد بیت است و چون به طریق مزاح سروده شده، آن را مطایبه‌نامه نیز گفته‌اند.

۵- عشق‌نامه: شامل حدود هزار بیت در قالب مثنوی است و در چهار بخش حقایق، معارف، مواعظ و حکم گرد آمده است.

۶- عقل‌نامه: منظومه‌ای است که در سبک و وزن عشق‌نامه در قالب مثنوی سروده شده است.

۷- مکاتیب: نوشته‌ها و نامه‌هایی از سنایی است که به نثر فارسی نوشته شده و از آن با نام مکاتیب یا رسائل سنایی یاد می‌شود ( (دانشنامه آزاد ویکی پدیا) www.wikipedia.com).

 

فصل اول: تشبیه (Smile)

تعریف ها و مفاهیم

در کتاب معانی و بیان دکتر سیروس شمیسا درباره تشبیه چنین آمده است:

«اصطلاح تشبیه در علم بیان به معنی ماننده کردن چیزی است به چیزی، مشروط بر این که آن مانندگی مبتنی بر کذب یا حداقل دروغ نما باشد یعنی با اغراق همراه باشد. توضیح اینکه همین که می گوییم ماننده کردن (تشبیه مصدر باب تفعیل است که از برای تعدیه به کار می رود) معنایش این است که آن دو چیز به هم شبیه نیستند (و یا لااقل شباهتشان آشکار نیست) و این ما هستیم که این شباهت را ادعا و برقرار یا آشکار می کنیم. اما چون معمولاً به این نکته توجه نمی شود ا قید مبتنی بر کذب بودن را جهت مزید تاکید بر تعریف افزودیم.

بدین ترتیب جمله: سگ مانند شغال است، تشبیه نیست. زیرا هر چند همه ارکان تشبیه را داراست اما مبتنی بر صدق است نه کذب، به این معنی که در عالم واقع هم سگ و شغال از یک گونه اند. این است که این جمله مخیل نیست و از صور خیال محسوب نمی شود». (۱)

در این مصراع از سنایی «خواهی که بیاسایی مانند سنایی» هر چند با ساختار تشبیه مواجه هستیم ولی تشبیهی در مصراع وجود ندارد و کذب و دروغ نمایی به کار نرفته است. بلکه همانندی حقیقی مطرح شده است. پس مانندگی یا تشبیه «مانند کردن چیزی است یا کسی به چیزی دیگر، بر بنیاد پیوندی که پندار شاعرانه در میان آن دو می توان یافت.»

 پس هر تشبیه چهار پایه یا رکن می تواند داشته باشد:

۱- مشبه: آنچه که مانند می شود.

۲- مشبه به: آنچه که به آن مانند می کنند.

۳- ادات تشبیه: واژه ای که تشبیه به کمک آن نشان داده می شود.

۴- وجه شبه: صفت مشترک و پیوندی بین مشبه و مشبه به وجود دارد.

برای مثال:

گـه خمیده چو قدّ عشّاقم              گه شکسته چو زلف جانانم

(ص۹۳۸- غ۲۳۷- ب ۶)

نمونه های دیگر از این گونه تشبیه بیت های زیر اند:

شد گرفتار سر زلف کمند آسای تو               روز دعوی کردن مردان کاری ای پسر

(ص۸۹۵-غ۱۶۵-ب۱۰)

جان آرامش همی بخشد جهانی را بلطف       گرچه کارش همچو گردون کشتن است و بستن است

(ص ۸۱۷-غ۴۵-ب۶)

در میان چهار رکن تشبیه، ادات تشبیه و وجه شبه را می توان حذف کرد ولی ذکر مشبه و مشبه به الزامی است. تشبیه تا زمانی دارای ساختار تشبیه است که این دو رکن در سخن آورده شود و برترین رکن در تشبیه، مشبه به می باشد که سخنور با دیدی هنری سخن خود را بر بال خیال می نشاند و به سخن ارزشی هنری و ادبی می بخشد.

غرض از تشبیه:

 تشبیه در حقیقت شاهراهی است که ما را به دنیای خیالی شاعر می رساند در تشبیه لفظ در معنی حقیقی خود به کار می رود و هدف گوینده توصیف است که با اغراق و بزرگ نمایی همراه است و هر گونه لفظ در معنی مجازی خود به کار نمی رود.

«غرض از تشبیه به طور کلی بیان حال مشبه و تقریر آن در ذهن مستمع است. یعنی روشن و مجسم ساختن وضعیت و موقعیت مشبه. پس تشبیه بیان مخیل حال مشبه است و این بیان حال همواره با اغراق همراه است. همین که می گوییم «قد او مانند سرو است» قد او را اولاً به صورت درخت سرو _که موزون بودن و مرتفع بودن آن چشمگیر است_ در ذهن نقاشی و مجسم می کنیم و ثانیاً مرتکب اغراق می شویم زیرا قد هیچ کس به بلندی سرو نیست. بنابراین وجه شباهت یعنی مورد یا موارد شباهت و ماده و مواد تصویری کردن مشبه و به اصطلاح مخیل ساختن کلام در مشبه به، به ودیعه نهاده و ذخیره شده است و از این رو به قول ادبا مشبه به باید همواره به لحاظ وجه شبه از مشبه اعرف و اجلی و اقوی باشد.» (۲)

انواع تشبیه:

تشبیه بلیغ: تشبیهی است که در آن ادات تشبیه و وجه شبه هر دو حذف می شود. (۳)

مثال:

تا دل من صید شد در دام عشق              باده شد جان من اندر جام عشق

آن بـلا کز عاشقی من دیده ام                 باز چون افتـاده ام در دام عشق

(ص۹۱۶- غ۲۰۰- ب ۱ و ۲)

مشبه: عشق              مشبه به: دام          وجه شبه: گرفتاری

مشبه: عشق              مشبه به: جام         وجه شبه: سرمستی

در این بیت با آرایه رد القافیه تشبیه بلیغ دام عشق در بیت دوم ذکر شده است.

تشبیه بلیغ ممکن است به صورت اضافه تشبیهی یا غیراضافه تشبیهی بیاید.

اضافه تشبیهی: 

از شحنه شهر نیست بیمم             در خانه هجر نیست کارم

(ص ۹۳۰- غ۲۲۴- ب۱۲)

مشبه: هجر                   مشبه به: خانه                      وجه شبه: عذاب آوری و ناراحتی

   

غیر اضافه تشبیهی:

نهد هر لحظه از هجران مرا بر جان و دل داغی            زند از غمزه هر ساعت مرا بر سینه زوبینی

(ص ۱۰۴۰- غ۴۰۰-ب۵)

مشبه: هجران            مشبه به: داغ                   وجه شبه: ناراحتی و درد

مشبه: غمزه              مشبه به: زوبین                وجه شبه: نفوذ و تاثیر گذاری

تشبیه مفصل: تشبیهی است که در آن وجه شبه ذکر شده باشد. (۴)

ترا دارم عزیز ای ماه چون گل      چرا بی قیمتم چون خار داری

(ص۱۰۲۸-غ۳۸۳- ب۸)

مشبه: ترا           مشبه به: گل               وجه شبه: عزیز داشتن        ادات تشبیه: چون

مشبه: م (من)     مشبه به: خار               وجه شبه: بی قیمتی           ادات تشبیه: چون

تشبیه مجمل: تشبیهی است که در آن وجه شبه ذکر نشده باشد. (۵)

مونس من ماه و پروینست هر شب تا بروز           زان رخ چون ماه و زان دندان چون پروین تو

(ص ۱۰۰۰- غ ۳۳۶- ب۳)

مشبه: رخ – دندان         مشبه به: ماه – پروین تو          وجه شبه: زیبایی – سپیدی         ادات تشبیه: چون

تشبیه مرسل یا صریح: تشبیهی است که در آن ادات تشبیه ذکر شود. (۶)

در حجره مهجوران چون کلبه زنبوران         هم نیش کشیدستی هم نوش نهادستی

(ص۱۰۲۳- غ۳۷۶- ب۳)

مشبه: حجره مهجوران    مشبه به: کلبه زنبوران    وجه شبه: نیش کشیدن و نوش نهادن   ادات تشبیه: چون

تشبیه مؤکد، تشبیه با لکنایه یا محذوف الادات: تشبیهی است که ادات تشبیه ذکر نشود. (۷)

در عشق نیست زحمت تمییز بهر آنک       در باغ عشق دوست به نرخ گلست خار

(ص۸۸۱-غ۱۴۳-ب۶)

مشبه: عشق دوست          مشبه به: باغ    وجه شبه: طراوت و خوشی داشتن

 

تشبیه ملفوف: چند مشبه (حداقل دوتا) جداگانه ذکر شود و سپس مشبهٌ به های هر کدام گفته شود. پس این گونه تشبیه مبتنی بر صنعت لف و نشر است. (۸)

آن لب و دندان و آن شیرین زبان             انگبین است و می و شیر ای پسر

(ص ۸۹۶- غ۱۶۶-ب۶)

در مصراع اول سنایی سه مشبه: لب، دندان و شیرین زبان را آورده است، سپس در مصراع دوم سه مشبه به ذکر شده است که آرایه لف و نشر مشوش می باشد.

مشبه: لب              مشبه به: می                   وجه شبه: سرخی

مشبه: دندان           مشبه به: شیر                 وجه شبه: سفیدی

مشبه: شیرین زبان        مشبه به: انگبین           وجه شبه: شیرینی و خوشایندی

تشبیه مفروق: تشبیهی است که در آن چند مشبه و چند مشبه به داریم اما هر مشبه با مشبه به خود همراه است. (۹)

من که باشم که به تن رخت وفای تو کشم          دیده حمّال کنم بار جفای تو کشم

(ص۹۳۳- غ۲۳۰- ب۱)

مشبه: وفای تو، دیده، جفای تو                       مشبه به: رخت، حمّال، بار

در این بیت سه مشبه وجود دارد که هر کدام به طور جداگانه به همراه مشابه به خود آمده است.

تشبیه جمع: تشبیهی است که برای یک مشبه چند مشبه به بیاورند. (۱۰)

پری و سرو و خورشیدی ولیکن             قدح گیر و کمربند و قباپوش

(ص۹۱۰-غ۱۸۸- ب۵)

مشبه: ی (تو)     مشبه به: پری (۱) و سرو (۲) و خورشید (۳)    وجه شبه: زیبایی (۱) و اعتدال قامت (۲) و درخشانی (۳)

تشبیه تسویه: تشبیهی است که برای چند مشبه یک مشبه به آورده شود. (۱۱)

از لباس کفر و ایمان هر دو بیرون آی زود               بردباری همچو ابراهیم ادهم وار زن

(ص ۹۷۲-غ۲۹۰-ب۵)

مشبه: ۱- کفر ۲- ایمان       مشبه به: لباس            وجه شبه: پوشانندگی

تشبیه مضمر (نهان): آن است که سخنور براستی در سخن خود تشبیهی آورده باشد اما ساخت تشبیه آشکارا در سخن به کار گرفته نشده باشد. (۱۲)

مرا لبان تو باید شکر چه سود کند                    به جای مهر تو مهر دگر چه سود کند

(ص ۸۶۱- غ۱۱۶- ب۱)

مشبه: لبان تو                 مشبه به: شکر               وجه شبه: شیرینی و خوشایندی

(علاوه بر تشبیه مضمر، تشبیه تفضیل نیز است).

تشبیه معکوس یا مقلوب: تشبیهی است که نخست مشبهی را به مشبهٌ بهی تشبیه کنند و سپس جای مشبه و مشبه به را عوض کنند. یعنی مشبه در حکم مشبه به و مشبه به را در حکم مشبه بگیرد. (۱۳)

چشمم همه دل گردد چون از تو یاد کنم                 دل چشم کنم یکسره چون روی تو بینم

(ص ۹۴۴- غ۲۴۸-ب۶)

مشبه : چشم            مشبه به: دل         وجه شبه: بصیرت و آگاهی

مشبه : دل            مشبه به: چشم         وجه شبه: بینش و آگاهی

تشبیه مشروط: تشبیهی است که در آن شباهت بین مشبه و مشبه به در گرو شرطی است که در آن ذکر می کنند. (۱۴)

مهر و ماهی گر بُدندی مهر و ماه            سرو قدّ و لاله رخسار ای پسر

(ص۸۹۲-غ۱۵۹-ب ۳)

مشبه‌: ی (تو)               مشبه به: مهر- ماه              وجه شبه: زیبایی

تشبیه تلمیحی: تشبیهی است که درک وجه شبه آن در گرو آشنایی با اسطوره و داستان است. (۱۵)

ور نخواهی تا چو فرعون لعین گردی تو خوار         پس چو ابراهیم پیغمبر قدم در نار زن

(ص۹۷۱-غ۲۸۹-ب۸)

مشبه تو               مشبه به: فرعون لعین                   وجه شبه: خوار و ذلیل

مشبه تو               مشبه به: ابراهیم پیغمبر               وجه شبه: قدم در نار زدن

این بیت به خوار و ذلیل شدن فرعون و افکنده شدن حضرت ابراهیم به درون آتش اشاره دارد.

تشبیه تفضیل: در این تشبیه مشبه را به چیزی تشبیه کنند و سپس از گفته خود عدول کرده، مشبه را بر مشبه به ترجیح دهند. (۱۶)

سرو را کی رخ چو ماه بود                ماه را کی لب چو قند بود

(ص۸۶۷-غ۱۲۳-ب۴)

مشبه: رخ      مشبه به: ماه       وجه شبه: زیبایی

مشبه: لب      مشبه به: قند       وجه شبه: شیرینی

برتری معشوق بر سرو و ماه با استفاده از تشبیه تفضیل مطرح شده.

تشبیه مرکب: در این تشبیه هیات متنزع از چند چیز است. با زبان امروز، تابلو و تصویری است ذهنی که چند چیز در به وجود آمدن آن توأمان نقش داشته باشند. (۱۷)

رویش ز لطافت چو برآرد عرق شرم            چون بر ورق لاله بود قطره ژاله

(ص۱۰۱۱- غ ۳۵۷- ب۳)

مشبه: برآمدن عرق شرم بر روی لطیف و زیبای یار       مشبه به: قرار گرفتن قطره ژاله بر ورق لاله

وجه شبه: قرار گرفتن چیزی درخشنده و زیبا و کوچک در میان شئ سرخ رنگ و لطیف.

 تشبیه در تشبیه: گاهی مشبه با مشبه به خود اضافه تشبیهی یا استعاره است. (۱۸)

شربت وصل تو ماند نوبهار تازه را                        ضربت هجر تو ماند ذوالفقار تیز را

(ص۷۹۴-غ۷- ب۶)

مشبه: شربت وصل       مشبه به: نوبهار تازه       وجه شبه: تازگی و خرمی    ادات تشبیه: ماند

شربت وصل اضافه تشبیهی است.

مشبه: ضربت هجر        مشبه به: ذوالفقار تیز       ادات تشبیه: ماند     وجه شبه: برندگی و نابودی

ضربت هجر اضافه تشبیهی است.

تشبیه خیالی: تشبیهی است که مشبه به آن امری غیر موجود و غیر واقعی است که مرکب از حداقل دو جزء است. اما تک تک اجزای آن حسی و موجودند. (۱۹)

مرا که فتنه و پروانه بلا کردند          هزار مشعله شمع با دلم انباز

(ص ۸۹۹- غ ۱۷۲- ب ۳)

مشبه: مرا (من) (مفرد حسی)       مشبه به: فتنه (۱) پروانه بلا (۲)       وجه شبه: شورانگیزی (۱) گرداگرد بلا و عذاب گشتن (۲)

پروانه و بلا به تنهایی حسی و موجودند ولی ترکیب پروانه بلا امری غیر موجود و غیر واقعی است.

تشبیه وهمی: تشبیهی است که مشبه به غیر موجود آن مرکب از دو جزء است. یکی از اجزاء آن وجود خارجی ندارد در اشعار سنایی چنین تشبیهی به کار نرفته است. (۲۰)

حسی بودن طرفین تشبیه: (مشبه و مشبه به): مراد از حسی اموری است که با یکی از حواس پنجگانه چشایی، بینایی، بساوایی، شنوایی و بویایی قابل درک باشد. (۲۱)

خاک پایت برم چو سرمه به کار          گرچه دادی به خرمن من

(ص ۹۷۵- غ ۲۹۶- ب ۷)

مشبه: خاک پای [تو] (مقید حسی)  مشبه به: سرمه (مفرد حسی)  وجه شبه: نرمی و سیاهی  ادات تشبیه: چو

عقلی بودن (مشبه و مشبه به): مراد از عقلی در اصطلاح علم بیان هر چیزی که با یکی از حواس حسی درک نشود. (۲۲)

ای رخ تو بهار و گلشن من          همچو جان است عشق در تن من

(ص۹۷۵- غ۲۹۶- ب۱)

مشبه: عشق (مفرد عقلی)    مشبه به: جان (مفرد عقلی)      وجه شبه: روح بخشی       ادات تشبیه: همچو

مشبه عقلی، مشبه به حسی:

که گر گرداب عشق تو ز رغم آتش حسرت             چو حلقه چشم شد غرقه به زیر دام جان ای جان

(ص۹۶۳- غ۲۷۹- ب۲)

مشبه: حسرت- عشق تو (عقلی)     مشبه به: آتش- گرداب (حسی)     وجه شبه: سوزان بودن و سرگشتگی و حیرانی

مشبه حسی، مشبه به عقلی:

به چهره اصل ایمانی به زلفین مایه کفری               زجور هر دو آفتگر شبت خوش باد من رفتم

(ص۹۲۵- غ۲۱۶- ب۴)

مشبه: چهره (مفرد حسی)    مشبه به: اصل ایمان (مقید عقلی)    وجه شبه: نورانی و روشنی

مشبه: زلفین (مفرد حسی)    مشبه به: مایه کفر (مقید عقلی)    وجه شبه: تیرگی و سیاهی

مفرد بودن مشبه یا مشبه به: تصور و تصویر یک هیات و یک چیز است. (۲۳)

مردمان دوستی چنین نکنند              هر زمان اسب هجر زین نکنند

(ص۸۶۵- غ۱۲۰- ب۱)

 مشبه: هجر (مفرد عقلی)             مشبه به: اسب (مفرد حسی)

مقید بودن مشبه یا مشبه به: تصویر و تصور مفردی است که مقید به قید باشد مقصود از قید صفت یا مضاف الیه یا قید حالت می باشد. (۲۳)

ماه شب گمرهان، عارض زیبایی تست          سرو دل عاشقان، قامت رعنای تست

(ص۸۱۰- غ۳۴- ب۱)

مشبه: عارض زیبای تو (مقید)     مشبه به: ماه شب گمرهان (مقید)     وجه شبه: روشنی و زیبایی

مشبه: قامت رعنای تو (مقید)       مشبه به: سرو دل عاشقان (مقید)     وجه شبه: اعتدال

وجه شبه تحقیقی: مراد از وجه شبه تحقیقی آن است که مایه ها و زمینه شباهت موردنظر تا حدودی حقیقتاً در دو طرف تشبیه وجود داشته باشد. (۲۴)

همچو خورشید و ماه درتابد       حسن تو روز و شب ز روزن من

(ص۹۷۵- غ۲۹۶- ب۳)

 مشبه: حسن تو          مشبه به: خورشید- ماه          وجه شبه: روشنایی و تابیدن و زیبایی

(وجه شبه در ارتباط با مشبه و مشبه به تحقیقی است).

وجه شبه تخییلی: آن است که مورد شباهت در طرفین یا در یکی از آن ها خیالی و ادعایی باشد. یعنی اصلاً در عالم واقع چنان چیزی حقیقت نداشته باشد. (۲۵)

مرغزار وصال یافته ایم           چون سنایی درو گرازانیم

(ص۹۵۸- غ۲۷۱- ب۶)

مشبه: وصال       مشبه به: مرغزار      وجه شبه: سرسبزی و طراوت (تخییلی- تحقیقی)

خرمی و سرسبزی برای مرغزار (مشبه به) تحقیقی و برای وصال (مشبه) تخییلی است.

وجه شبه دوگانه یا صنعت استخدام: گاهی وجه شبه در ارتباط با مشبه یک معنی و در ارتباط با مشبه به معنی دیگری دارد و یک بار حسی و بار دیگر عقلی است. در این صورت کلام بسیار زیبا و هنری خواهد بود. (۲۶)

کار ما کرده است درهم چون زره               جوشن مشکین پر جوش شما

(ص۸۰۰- غ۱۶- ب۶)

مشبه: کار ما        مشبه به: زره           وجه شبه: درهم کردن           ادات تشبیه: چون

وجه شبه: درهم کردن در ارتباط با مشبه (کار ما) مفهوم عقلی و در ارتباط با (زره) مفهومی حسی دارد.