صحیفه سجادیه

صحیفه سجادیه را می‌توان حقیقت ناشناخته زندگی امام سجاد(ع) دانست، کتابی که پس از قرآن و نهج‌البلاغه (اخ‌القرآن) اولین کتاب معتبر و مرجع اصیل اسلامی است که به انجیل اهل بیت و زبور آل محمد(ص) ملقب گردیده و به‌عنوان اخت‌القرآن بیانگر آیات الهی و مبین و مفسر آن است.

این کتاب ارزشمند انسان را در ابعاد مختلف مبهوت خود ساخته و روح انسانی را با دریافتهای عمیق عرفانی و با اندیشه‌های والا و سوز و گدازهای عاشقانه جلا و صیقل می‌بخشد.

دوران اختناق و فضای سیاه پس از قیام امام حسین(ع) و بار سنگین مصیبتی چنان سترگ، زمینه (بستر) به‌وجود آمدن اثری ماندگار، مؤثر و غنی مشتمل بر ۵۴ دعا و نیایش از امام سجاد(ع) شد، چرا که دعا در زمان آن امام همام نقش تأثیرگذاری در اجتماع مردم آن روزگار داشت.

امام علیه‌السلام در این ادعیه با ذکر مکرر نام حضرت محمد(ص) و خاندان او، یاد و نام ایشان را که دستگاه اموی در پی کمرنگ ساختن و محو آن بود، به‌طور ناخودآگاه در ذهن مردم زنده نگه داشته و از سویی با زیباترین مفاهیم ادعیه‌ای شاخص و متفاوت از آنچه دیگران می‌نگاشتند، را آفرید.

این نوشته شریف از ابعاد متعددی قابل مطالعه و بحث است. از یک منظر ارزش ادبی والا و وجود جلوه‌های بلاغت و فصاحت در این کتاب روح خواننده را می‌نوازد که در جای خود بسیار حائز اهمیت است و بُعد دیگر آن نقش محوری امامت امام سجاد(ع) بود که نوشتن صحینه سراسر نور و معنویت را در پی داشت.

بررسی هرچند مجمل در زندگی امام زین‌العابدین(ع) این حقیقت را واضح و آشکار می‌سازد که امام هرچند دست به سلاح نبرد لیکن مبارزه خویش را با بهره‌گیری از تمام سلاحهایی که از سلاح آهنین کم اهمیت‌تر نبود ابراز و از طریق دعا، دانش و علم، اخلاق و عدالت و فرهنگ سد بلند و نفوذناپذیری را در برابر حکومت جور زمان ایجاد کرد و تاریخ نشان می‌دهد که امام توانست شیعه را حیاتی نو بخشیده و زمینه را برای فعالیتهای امام باقر(ع) و امام صادق(ع) فراهم سازد.

فردی که از خاندان کسی است که خداوند با او سخن گفته و تربیت شده مکتب وحی می‌باشد آشکار است که کلامش در ارتباطی مستقیم با کلام خداوند در قرآن قرار دارد و در سراسر صحیفه این ارتباط تنگاتنگ در الفاظ امام(ع) به چشم می‌خورد، ایشان در مکتوباتشان صراحتاً یا تلویحاً به آیات متعدد قرآن استناد و استدلال فرموده‌اند که به حق می‌توان گفت که لقب «اخت‌القرآن» به این کتاب گرانبها بسیار زیبنده است. کتابی که پس از قرآن مجید نخستین کتابی است که توسط معصوم(ع) نوشته شده است و املاء و انشاء خود امام(ع) می‌باشد و همانگونه که ام‌الکتاب جامع همه علوم است «اخت‌الکتاب» نیز مفسر و مبین آیات الهی است. و این قضاوت ناآگاهانه یا مغرضانه از سوی افرادی که وجود مقدس آن حضرت را در بستر بیماری تصویر کرده‌اند غیرقابل اغماض است چرا که یادگار عظیم آن حضرت مبین این نکته می‌باشد که این کتاب یک دعای صرف و بی‌روح نیست بلکه یک کتاب آموزشی در ابعاد گوناگونِ تربیتی ـ اخلاقی، عقیدتی ـ سیاسی و عرفانی ـ اسلامی است که گستره‌ای از حقایق و اندیشه‌های تابناک امام را به روی خواننده می‌گشاید، چرا که نه تنها با الفاظی بسیار زیبا حلقه‌های ارتباط حقیقی خلق با خالق را ترسیم فرموده، هم‌چنین موارد دیگری را نیز مانند حفظ ارتباط روحی و عبادی مردم با خداوند و حفظ کیان اسلام و قرآن متذکر شده است.

زمانی که بنده‌ای عام با خدای خویش راز و نیاز می‌کند گاه زیباترین لغات و عبارات خود بخود به زبان همان بنده خلق می‌گردد، حال با این وصف اگر روح والائی چون امام سجاد(ع) با خداوند به‌گونه‌ای ویژه و ماندگار در تاریخ راز می‌گوید. بدون شک با کلامی شگفت و جاودان روبرو هستیم که جای بررسی، تأمل و تعمق دقیق و موشکافانه را دارد. اینک باید از خود سؤال کنیم که چرا این کتاب ملهم از وحی الهی ناشناخته باقی مانده، کتابی که جامع‌ترین و وثیق‌ترین اثر ماندگار اهل بیت پیامبر(ص) است. کتابی که جدای از تقدس و غنای معنوی به لحاظ وجود انواع صنایع بدیعی می‌توان آن را شاهکاری ادبی در تاریخ ادب عرب دانست. وجوه بلاغی فراوان در صحیفه ارزش ادبی آن را به‌وضوح نشان می‌دهد و بررسی دو شاخه از علم بدیع (طباق، جناس) در صحیفه نشان‌دهنده این موضوع مهم است که یکی از زیباترین متون ادبی ـ مذهبی است که در عین سلیس بودن و بدور از هرگونه تکلف انواع صنایع ادبی به‌صورت بسیار ظریف و زیبایی بکار گرفته شده است. که توجه خواننده را به نمونه‌ای از آن جلب می‌کنیم.

حضرت در دعای پنجم در بند هشتم فرموده است:

«اللهم فصل علی محمد و آله و کد لنا و لاتکد علینا و امکر لنا ولاتمکر بنا»

در این عبارت علاوه بر این که صفت بدیعی «طباق سلب» آورده شده، صنعت بدیعی ملحق به جناس از نوع اشتقاق (میان «کد» و «لاتکد» و میان «امکر» و «لاتمکر») در آن به چشم می‌خورد. و موارد فراوان از صنعتهای مختلف ازجمله انواع تشبیه و استعاره، مجاز، عکس، اکتفاء، مراعات‌النظیر و یکی از مظاهر بسیار زیبا که به‌طور چشمگیر نیز در صحیفه بکار رفته سجع می‌باشد که توضیح بیشتر در این مقال نمی‌گنجد.

حال از باب یادآوری سؤال می‌کنم که چند درصد از اطرافیان شما که از افراد متدین جامعه به‌شمار می‌روند خطبه کوبنده و مقتدرانه امام سجاد(ع) که کلام ایشان در بدترین حالت و شرایط روحی می‌باشد را خوانده‌اند یا بدان اشراف دارند. سخنان و جملاتی که بعد از واقعه دردناک و هولناک عاشورا بر قوم ستم و ستمگران، ایستاده بر قله شجاعت و مردانگی خوانده شد و دوست و دشمن را گریاند و خطبه‌ای که در هر جمله‌اش همه صفات و مکارم اخلاقی و کرامت انسانی نهفته است.

و آیا کتاب شریف صحیفه سجادیه باید تنها در کتابخانه منازلمان وجود داشته باشد تا شاید سالی یکبار به مناسبت پایان یافتن ماه مبارک رمضان چند خطی از ان به نام دعای وداع ماه رمضان خوانده شود که آن خوانش هم با کمال تأسف بدون تفکر و اندیشه در کلام امام است. و ابراز تأسف دوباره از اینکه مسلمانان از این سرمایه غنی و از این همه آموزه‌های بی‌بدیل به عمد یا غیرعمد دور مانده‌اند.

ارزشهای والای موجود در صحیفه سجادیه اقتضاء می‌کند که دانشمندان، محققین و پژوهشگران توانا با صرف وقت بیشتر و تعمق در تفکرات تابناک آن امام معصوم(ع) و تأکید در ابعاد گوناگون ازجمله جنبه‌های زیبایی‌شناسانه روان‌شناسی، علوم اجتماعی و اخلاقی آن که مغفول مانده است سعی در معرفی بیشتر این «اولین مکتوب ائمه» بنمایند تا ذهن به خطا رفته افرادی که امام را فردی به دور از مسائل اجتماعی می‌پنداشتند را به راه صواب آورده و در هرچه بیشتر شناساندن سیره و روش امامان و مقام والایشان تلاش و کوشش نمایند و در جهت تبیین زبور آل محمد(ص) و تنویر افکار جوانان و نوجوانان دانش‌پژوه و اشاعه فرهنگ نجات‌بخش صحیفه تمام سعی خود را به‌کار برند. بزرگوارانی که در راه عزت بخشیدن دین و زنده نگه داشتن کلمه «حق» و «عدل» از هستی و جان گرانبهایشان گذشتند تا کرامت انسانی در مقابل حاکمان منحرف از تنزل و فرومایگی مصون بماند.

صحیفه کامله سجادیه » اثر جاودانه حضرت زین العابدین علیه السلام، یکی از جامع‌ترین و ارزنده‌ترین منابع فرهنگی ناب اسلامی است که در میان آثار به‌جا مانده از این امام از همه مهمتر است.

این کتاب شریف که دومین کتابی است که در صدر اسلام تدوین شده است.

از جهت اهمیت پس از قرآن و نهج البلاغه قرار دارد و « اخت القران » (خواهر قرآن) ، « زبور آل محمد » و « انجیل اهل بیت » لقب گرفته است.

انتساب صحیفه سجادیه به حضرت زین العابدین علیه السلام مورد قبول تمام علمای اسلام از همه‌ی فرقه‌هاست و هیچکس در این باره تردیدی ندارد. بسیاری از علما این مجموعه ارزشمند را از جمله متواترات دانسته‌اند که کمترین نیازی به بررسی صحت و سقم سند آن نیست.

با توجه به جایگاه والای صحیفه سجادیه، این « زبور آل محمد » که به «اخت القرآن» (خواهر قرآن) هم ملقب شده است، و انبوه حقایق و معارفی که در آن موجود است، سال‌های زیادی است که علمای بزرگ و اندیشمندان فرهیخته شرح و تفسیر‌های متعددی بر آن نوشته‌اند که تعدادشان از شصت تجاوز می‌کند.

یکی از بهترین این تفاسیر مربوط به حکیم و فقیه و ادیب بزرگ، مرحوم سید علی‌خان کبیر مدنی شیرازی به نام «ریاض السالکین» است؛ و غیر از او، محققینی همچون ملا محمد محسن فیض کاشانی و شیخ بهاء الدین عاملی و میرداماد و مرحوم علامه مجلسی نیز بر صحیفه شرح نوشته‌اند.

بنا بر روایت جعفر بن محمد حسنی، اصل صحیفه‌ی سجادیه مشتمل بر هفتاد و پنج دعاست. متوکل بن هارون که این کتاب را گردآوری کرده معتقد است یازده فقره دعا از اصل دعاها مفقود شده؛ و به همین دلیل شصت و چهار دعا را روایت کرده است.

در روایت محمد بن احمد بن مسلم مطهری فقط پنجاه و چهار دعا چنانکه امروزه هم از صحیفه می‌بینیم موجود است. بنابراین از اصل صحیفه بیست و یک دعا افتاده است و در حال حاضر آنچه از صحیفه کامله سجادیه باقی مانده است، همین ۵۴ دعاست.

ویژگی‌ها

این کتاب به «انجیل اهل بیت» و «زبور آل محمد» و «اخت القرآن» معروف است.]. این کتاب اگرچه در موضوع دعا و نیایش است، ولی شامل بسیاری از حقایق علوم و معارف اسلامی و عرفانی، و قوانین و احکام شرعی و مسائل حساس سیاسی و اجتماعی و تربیتی و اخلاقی است که در شکل و قالب دعا امام بدانها اشاره کرده‌است.

اسناد

صفحهٔ نخست از قدیمی‌ترین نسخهٔ صحیفهٔ سجادیه که متعلّق به آستان قدس رضوی است و در سال ۴۱۶ قمری کتابت شده است.صحیفه سجادیه کامله، مجموعه‌ای از ۷۵ دعا و نیایش بوده‌است که امام سجاد املا کرده و امام باقر و برادرش زید بن علی آن را در دو نسخه نوشته‌اند. زید بن علی نسخهای که در اختیار داشته برای حفاظت از آن به متوکل بن هارون می‌دهد

متوکل بن هارون از اصحاب امام جعفر صادق است و می‌گوید: «از من ۱۱ دعا ساقط شده و من ۶۴ دعا را روایت می‌کنم». متوکل مجموعه‌ای را که در اختیار داشته به امام صادق عرضه کرده و با نوشته امام محمد باقر مقابله می‌کند و هیچ تفاوتی بین آنها نمی‌یابد. او از مجموعه ۷۵ دعای صحیفه، ۶۴ دعا را می‌نویسد که در مجموعه حاضر تنها ۵۴ دعای آن موجود است.

در روایت محمد بن احمد بن مسلم مطهری فقط ۵۴ دعا چنانکه امروزه هم از صحیفه می‌بینیم موجود است. بنابراین از اصل صحیفه ۲۱ دعا افتاده‌است و در حال حاضر آنچه از صحیفه کامله سجادیه باقی مانده‌است، همین ۵۴ دعاست.

صحیفه از پر نسخه‌ترین کتابهای حدیثی است. نسخه‌های خطی این کتاب در ایران بیش از سه هزار نسخه‌است اگر چه بسیاری از این نسخ، برگرفته از نسخه مجلسی اول است و بدین سبب این نسخه‌ها تفاوت چندانی با هم ندارند. مجلسی اول تعداد طریق خود به صحیفه را بیش از ۶۵۰ هزار طریق می‌داند

با این حال فصاحت و بلاغت صحیفه حاکی از آن است که نمی‎تواند کلام غیر معصوم باشد.

با توجه به اینکه تعدادی از دعاهای صحیفه سجادیه از دست رفته است، تعدادی از علمای بزرگ شیعه تلاش کرده‌اند با جستجو در کتاب‌های روایی و آثار به‌جا مانده از اصحاب، به تعدادی دیگر از ادعیه‌ی منتسب به امام زین العابدین دست یابند. این ادعیه که با عنوان « مستدرکات صحیفه » جمع‌آوری شده است، به هشت جلد یا بیشتر می‌رسد که بعضی از آنها عبارت‌اند از:

۱- آنچه مرحوم ملانقی زیاآبادی قزوینی با عنوان « مما یلحق به » پس از پایان ادعیه آورده است و مشتمل بر ۱۴ دعاست.

۲- صحیفه ثانیه سجادیه تدوین صاحب الوسائل، شیخ محمد حسن حر عاملی.

۳- صحیفه‌ای دیگر تدوین شیخ محمد بن علی حرفوسی.

۴- صحیفه ثالثه سجادیه تدوین میرزا عبدالله افندی صاحب ریاض العما و از بهترین شاگردان علامه مجلسی.

۵- صحیفه رابعه سجادیه تدوین حاج میرزا حسین ابن محمد نقی نوری.

۶- صحیفه خامسه تدوین سید محسن امین حسینی عامل که شامل ۱۸۲ دعاست.

۷- صحیفه سادسه تدوین شیخ صالح بن میرزا فضل الله مازندرانی حائری.

۸- صحیفه تدوین شیخ محمد باقر بن محمد حسن بیرجندی قائمی.

۹- صحیفه سابعه تدوین شیخ هادی بن عباس آل کاشف الفطاء.

۱۰- صحیفه ثامنه تدوین حاج میرزا علی حسینی مرعشی شهرستانی حائری.

اخیراً مجموعه‌ای به نام« الصحیفه السجادیه الجامعه» انتشار یافته است که حاوی همه‌ی ادعیه مذکور در صحیفه‌های فوق و ادعیه «صحیفه سجادیه» اصلی است که به شکل موضوعی تنظیم شده. اما کاش بین ادعیه صحیفه کامله و سایر ادعیه تفکیکی صورت گرفته بود تا ارزش ادعیه کتاب اصلی محفوظ می‌ماند.

به پاره‎ای از پوست یا کاغذی که در آن چیزی می‎نویسند «صحیفه» گفته می‎شود و چون دعاها را روی صحیفه می‎نوشتند به خود دعاها نیز صحیفه گفته‎اند.

«انجیل اهل بیت»، «زبور آل محمد»، «خواهر قرآن» و «صحیفه کامله».

مضامین فراوان و متنوعی چون اصول اعتقادی، فضیلتهای اخلاقی، سنّتهای الهی، شرافتهای انسانی، مسائل روانشناختی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و…

صحیفه سجادیه دارای عالیترین سندهاست اگر چه بلندی مضامین، شیوایی عبارات و هماهنگی مطالب آن برای صحت انتساب آن به امام سجاد ـ علیه‎السلام ـ کافی است.

چون در صحیفه‌ سجادیه برای مسائل گوناگون و نیازهای مختلف انسانی دعایی آمده است به آن، «صحیفه کامله» گفته‎اند یعنی صحیفه‎ای که کامل و فراگیر است و به همه ابعاد انسانی پرداخته است. البته «صحیفه فاطمه زهرا ـ علیها‎السلام ـ» و «صحیفه علی ـ علیه‎السلام ـ» نیز کامل هستند ولی بدین صفت، مشهور نشده‎اند از این جهت این وصف به صحیفه سجادیه مخصوص گردیده است.

امام باقر ـ علیه‎السلام ـ و برادر شهیدش زید بن علی.

نسخه‎ای از صحیفه سجادیه به خط زید بن علی (فرزند امام سجاد ـ علیه‎السلام ـ) در کتابخانه واتیکان موجود است. نسخه‎ای هم به خط امام باقر ـ علیه‎السلام ـ در نزد امام صادق ـ علیه‎السلام ـ محفوظ بوده و محتمل است که از جمله «مواریث امامت» در نزد امام زمان ـ عًجَلَ الله تعالی فَرَجَهُ الشریف ـ باشد.

از یحیی پسر زید (نوه امام سجاد) صحیفه‎ای نقل شده است که با صحیفه‎ای که در نزد امام صادق ـ علیه‎السلام ـ بوده کاملاً منطبق است.

بلی، «رساله حقوق» نیز از امام سجاد ـ علیه‎السلام ـ بر جای مانده است. این رساله به بیان پنجاه حق فردی و اجتماعی پرداخته است.

چون پس از نهج البلاغه، بهترین کتابی است که بیانگر معارف بلند و حقایق عمیق قرآنی است.

نهج البلاغه‌ حضرت علی ـ علیه‎السلام ـ .

«قرآن صاعد»؛ ایشان این تعبیر را از استاد خود در علوم و معارف الهی حضرت آیت الله شاه آبادی ـ قدس سرُّه ـ نقل می‎فرمودند.

صحیفه سجادیه ترجمه‎های متنوعی دارد که به عنوان نمونه به چند ترجمه بسنده می‎کنیم:

ـ ترجمه مرحوم مهدی الهی قمشه‎ای

ـ ترجمه مرحوم فیض الاسلام

ـ ترجمه‌ علامه مرحوم میرزا ابوالحسن شعرانی

ـ ترجمه مرحوم صدر بلاغی

ـ ترجمه محمد آیتی

ـ ترجمه سید احمد فهری

ـ ترجمه حسین انصاریان

بلی، به عنوان نمونه می‎توان «مناجات خمس عشره» امام سجاد ـ علیه‎السلام ـ را که در کتاب مفاتیح الجنان آمده است، نام برد.

پنجاه و چهار دعا.

دعای اول درباره حمد و سپاس خدا و دعای آخر درباره درخواست دور گردانیدن غم و اندههاست.

اولین جمله درباره حمد و ستایش خدا و آخرین جمله درباره صلوات بر محمد ـ صلی الله عَلیهِ وَ اله و سَلَّم ـ و خاندان پاک اوست.

طولانی‎ترین دعا،‌ دعای چهل و هفتم است که در روز عرفه خوانده می‎شود و کوتاهترین دعا، دعای هجدهم است که در هنگام رفع گرفتاری و پیشامدها و روا شدن حاجات به جهت تشکر از خداوند خوانده می‎شود.

. مناسبتهایی مانند: حج و عمره،‌ جمعه،‌ ماه مبارک رمضان، لیله القدر، عید فطر، عید اَضْحی(قربان)، روز عرفه، هجرت پیامبر ـ صلی الله عَلیهِ وَ اله و سَلَّم ـ فتح مکه، جنگ بدر.

. از سه عید جمعه، فطر، اَضْحی(قربان).

. جنگ بدر، فتح مکه.

.نماز، روزه، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر.

. نام سه تن؛ حضرت آدم ـ علیه‎السلام ـ، حضرت ابراهیم ـ علیه‎السلام ـ، حضرت محمد ـ‎صلی الله عَلیهِ وَ اله و سَلَّم‎ـ .

. کتاب، نور، مُهَیْمن، فرقان، وحی، شفا، میزان، عَلَم نجات و…

. روز جزا و پاداش (یوم الدین)،‌روز آشکار شدن نهانها (یوم تُبلی السرائر)، روز فَزَع بزرگ (یوم الفزع الاکبر)، روز حسرت و پشیمانی (یوم الحسره و الندامه)، هنگامه عظیم قیامت (یوم الطّامّه)، روز ملاقات با خدا (یوم التَّلاق) و… .

. پنجاه و نُه نام.

. دعای چهل و هفتم که در روز عرفه خوانده می‎شود.

. بیست و یک آیه.

. سوره بقره.

دعای چهل و پنجم که درباره بدرقه ماه مبارک رمضان است.

چهل و شش دعا.

پدر بزرگوار ایشان «امام حسین ـ علیه‎السلام ـ»‌ و مادر ارجمند ایشان «شهر بانو» دختر یزدگرد است. شهر بانو دختری پاک و عفیف بود. وقتی لشکر اسلام بر پدرش، یزدگرد، پیروز شدند او را در جمع اسیران به مدینه آوردند . سرانجام شهربانو، امام حسین ـ علیه‎السلام ـ را به عنوان همسر برگزید این انتخاب بر اساس عنایت حضرت زهرا ـ‎علیها‎السلام‎ـ بود که شهربانو پیش از اسارت در خواب دیده بود.

حضرت در سال ۳۸ هجری در شهر مدینه متولد و در سال ۹۵ هجری به لقاء الله پیوستند و در قبرستان بقیع مدفون گردیدند.

زین العابدین، سید العابدین، زین الصالحین، خاشع، متهجّد، زاهد، عابد، بَکّاء، سجاد و… .

عبدالملک و فرزندش ولید.

تا دو سالگی در دوران حیات و حکومت جدش حضرت علی ـ علیه‎السلام ـ‌، پس از آن در زمان حیات و امامت امام حسن و امام حسین ـ علیهما‎السلام ـ، پس از آن قسمتی از حیات و زندگانی فرزندش امام باقر ـ علیه‎السلام ـ و نوه‎اش امام صادق ـ علیه‎السلام ـ را درک کرده‎اند.

ولید بن عبد الملک حضرت را به وسیله «زهر» مسموم و به شهادت رساند.

در سال ۱۲۱ هجری شهید شد و در «کناسه کوفه» به دار آویخته شد.

یحیی پسر زید و نوه امام سجاد ـ علیه‎السلام ـ، از جمله افرادی است که صحیفه سجادیه در نزد او بوده است امام صادق ـ علیه‎السلام ـ درباره ایشان فرموده است: «رحِمَ الله ُ ابْنَ عَمّی وَ اَلْحَقَهُ بِآبائِهِ وَ اَجْدادِهِ»؛ خدا پسر عمویم را بیامرزد و به پدران و اجدادش ملحق کند.

جهت جستجو سریع موضوع مقاله ، پرسشنامه ، پاورپوینت و گزارش کارآموزی می توانید از قسمت بالا سمت راست جستجو پیشرفته اقدام نمایید.

همچنین جهت سفارش تایپ ، تبدیل فایل پی دی اف (Pdf) به ورد (Word) ، ساخت پاورپوینت ، ویرایش پایان نامه و مقاله با ما در تماس باشید.