قیامت

مقدمه

« قیامت پیش روی شما و مرگ در پشت سر، شما را می راند. سبکبار شوید تا برسید. همانا آنان که رفتند در انتظار رسیدن شمایند.» هر روز انسان هایی را می بینیم که بار سفر بسته و به سرای جاویدان سفر می کنند،کوچ کنندگان به سرای باقی چند دسته اند؛ گروه اول مرگ را «فنای مطلق» و نیستی همه چیز، دانسته و از آن وحشت دارند. علت ترس و وحشت این گروه، این است که پس از مرگ، زندگی وجود نخواهد داشت. گروه دوم با اینکه به زندگی پس از مرگ اعتقاد دارند و نیک می دانند که مرگ به معنی فنا و نیستی مطلق نیست، اما به خاطر آنکه پرونده اعمال خود را سیاه و تاریک می بینند و به خاطر عشق به زندگی، از چگونگی مرگ و رویدادهای پس از آن، سختی جان دادن و شکنجه های طاقت فرسا و مجازات دردناک بعد از مرگ، از مردن وحشت دارند. گروه سومی نیز هستند که با آغوش باز به استقبال مرگ می شتابند و از مرگ وحشتی به خود راه نمی دهند چرا که مرگ را پایان هستی نمی دانند و به سرای جاویدان ایمان دارند و مرگ را همچون تولدی دیگر می دانند که با عبور از گذرگاه دنیا به سرای آخرت گام خواهند گذاشت.

امام علی (ع) نیز از جمله معدودی افرادی است که از شکوه جهان آخرت آگاه است، نه تنها از مرگ نمی هراسد، بلکه به آن می اندیشد و بی صبرانه انتظارش را می کشد (فزت و رب الکعبه؛ به پروردگار کعبه که رستگار شدم).

سختی های جهان آخرت

سختی جان کندن و حسرت از دست دادن دنیا، به دنیا پرستان هجوم آورد. بدن ها در سختی جان کندن سست شده و رنگ باختند، مرگ آرام آرام همه اندامشان را فرا گرفته، زبان را از سخن گفتن باز می دارد، او در میان خانواده اش افتاده با چشم خود می بیند و با گوش می شنود و با عقل درست می اندیشد که عمرش را در پی چه کارهایی تباه کرده و روزگارش را چگونه سپری کرده؟ و به یاد ثروت هایی که جمع کرده می افتد، همان ثروت هایی که در جمع آوری آنها، چشم بر هم گذاشته و از حلال و حرام و شبهه ناک گرد آورده و اکنون گناه جمع آوری آن همه بر دوش اوست که هنگام جدایی از آنها فرا رسیده، و برای وارثان باقیمانده است تا از آن بهره مند گردند و روزگار خود گذرانند.

راحتی و خوشی آن برای دیگری و کیفر آن بر دوش اوست، و او در گرو این اموال است که دست خود را از پشیمانی می گزد، به خاطر واقعیت هایی که هنگام مرگ مشاهده کرده است. در این حالت از آنچه که در زندگی دنیا به آن علاقمند بود، بی اعتنا شده آرزو می کند، ای کاش، آن کس که در گذشته بر ثروت او رشک می برد، این اموال را جمع کرده بود. اما مرگ هم چنان بر اعضای بدن او چیره می شود، تا آن که گوش او مانند زبانش از کار می افتد، پس در میان خانواده اش افتاده نه می تواند با زبان سخن بگوید و نه با گوش بشنود، پیوسته به صورت آنان نگاه می کند، و حرکات زبانشان را می نگرد، اما صدای کلمات آنان را نمی شنود. سپس چنگال مرگ تمام وجودش را فرا می گیرد و چشم او نیز مانند گوشش از کار می افتد و روح از بدن خارج می شود، و چون مرداری در بین خانواده خویش بر زمین می ماند که از نشستن در کنار او وحشت دارند، و از او دور می شوند. نه سوگواران را یاری می کند و نه خواننده ای را پاسخ می دهد. سپس او را به سوی منزلگاهش در درون زمین می برند، و به دست عملش می سپارند و برای همیشه از دیدارش چشم می پوشند.

آخرت

آخرت به معنای بازپسین مهلت است. آخرت عبارت از جهانی است که مردم پس از مردن به آنجا میروند و برای همیشه در آن جا هستند و به گفته ابوالفتوح رازی، همه کارهایی است که در آن جهان انجام میگیرد، یعنی رستاخیز یا حشر و نشر، رسیدگی به کردارهای نیک و بد مردم و سرانجام پاداش و کیفر دادن به نیکوکاران و بدکاران که از این معانی به زندگی دوم یا زندگی دوباره تعبیر میشود.

 این واژه در قرآن کریم و سنت و فرهنگ مسلمانان به صورت یک اصطلاح آمده و منظور از آن، جهان دیگر است که در برابر دنیا قرار دارد و در آن جا همه انسانها پاداش و کیفر کارهای دنیای خود را می بینند. همه فرقه های اسلامی، ایمان و اعتقاد به آخرت را محور اساسی اعتقادات خود و یکی از ضروریات عقاید اسلامی و منکر آن را خارج از اسلام میدانند.

برزخ، قیامت، حشر و نشر، صراط، حساب، شفاعت، بهشت و جهنم، همه واقعیات عالم آخرت هستند. در آخرت دیگر نظام اجتماعی و تعاون و مدنیت انسانی در کار نیست. هر انسانی به تنهایی در پیشگاه خدا حاضر میشود و تنها با نتیجه اعمالی که در دنیا سر و کار داشته می باشد. اگر به اندازه ذره ای کار نیک کرده، پاداش آن را می بیند و به اندازه ذره ای کار بد کرده، مجازاتش را می بیند. آنان که همه تلاش و کوشش خود را فقط برای رسیدن به بهره های دنیا بکار برند، در آخرت هیچ بهره ای را ندارند و تمام آنچه که در آخرت به انسان میرسد، یا نعمت است یا عذاب. البته نعمت ها و عذاب آخرت، از نظر ایجاد لذت و یا درد، با نعمت ها و عذاب های دنیا، اصلا قابل مقایسه نیست. در عین حال در آخرت مغفرت و رحمت خدا، بسیاری از افراد بشر را که شایسته آن باشند، در بر میگیرد.

 از نظر قرآن، آخرت محدود به انسان نیست و همه موجودات در پیشگاه خدا در آخرت محشور خواهند شد. ایمان به آخرت، یکی از ارکان اساسی دعوت همه پیامبران بوده است؛ چه انبیای عرب مانند حضرت هود علیه السلام و حضرت صالح علیه السلام و چه پیامبران اقوام دیگر مانند حضرت نوح علیه السلام، حضرت ابراهیم علیه السلام، حضرت موسی علیه السلام و حضرت عیسی علیه السلام است.

 ویژگیهاى عالم آخرت از دیدگاه عقل

از تامل در براهین ضرورت معاد, مى توان ویژگیهایى را براى جهان آخرت به دست آورد که مهمترین آنها از این قرار است:

 نخستین ویژگى عالم آخرت که بخصوص از برهان حکمت به دست مىآید این است که باید ابدى و جاودانى باشد زیرا در آن برهان, بر امکان حیات ابدى و میل فطرى انسان به چنین حیاتى تاکید گردید و تحقق آن, مقتضاى حکمت الهى دانسته شد.

  ویژگى دیگرى که از برهان حکمت و عدالت به دست مىآید و در ذیل برهان حکمت, اشاره شد این است که باید نظام عالم آخرت به گونه اى باشد که نعمت و رحمت خالص و بدون شائبه رنج و زحمت در آن تحقق یابد تا کسانى که به اوج کمال انسانى رسیده اند و هیچ گونه آلودگى به گناه و انحرافى پیدا نکرده اند از چنین سعادتى برخوردار شوند بر خلاف نظام دنیا که چنین سعادت مطلقى را ممکن نمى سازد بلکه سعادتهاى دنیا, نسبى و مشوب به سختیها و رنجهاست.

 ویژگى سوم این است که باید جهان آخرت, دست کم داراى دو بخش مجزا براى رحمت و عذاب باشد تا نیکوکاران و تبهکاران از یکدیگر تفکیک شوند و هر کدام به نتیجه اعمال خودشان برسند و این دو بخش, همان است که در لسان شرع به نام بهشت و دوزخ نامیده مى شود.

 ویژگى چهارم که بخصوص از برهان عدالت به دست مىآید این است که جهان آخرت باید از چنان وسعتى برخوردار باشد که گنجایش پاداش و کیفر همه انسانها را با هرگونه عمل نیک و بدى داشته باشد و مثلاً اگر کسى میلیونها انسان را بنا حق به قتل رسانیده است امکان کیفر او در آن جهان باشد و متقابلاً اگر کسى وسیله حیات میلیونها نفر را فراهم کرده است پاداش درخورى براى وى ممکن باشد.

ویژگى بسیار مهم دیگرى که از همین برهان عدالت به دست مىآید و در ذیل تقریر آن, اشاره شد این است که باید جهان آخرت ((دارجزا)) باشد نه ((دارتکلیف)).

  زندگى دنیا به گونه اى است که انسان, میلها و رغبتهاى متضاد و متزاحم, پیدا مى کند و همواره بر سر دوراهیهایى واقع مى شود که ناچار است یکى از آنها را انتخاب کند. و همین امر, زمینه تکلیف را فراهم مى سازد تکلیفى که تا آخرین لحظات عمرش ادامه مى یابد و حکمت و عدالت الهى اقتضا دارد که عمل کنندگان به تکالیف, به پاداش شایسته; و سرپیچى کنندگان به کیفر درخورى برسند.

اکنون اگر فرض کنیم که همین زمینه هاى تکلیف و مجال گزینش راه, در عالم آخرت هم فراهم باشد مقتضاى رحمت وجود و فیاضیت الهى آن است که مانع انجام تکلیف و انتخاب راه نشود. و بدین ترتیب, عالم دیگرى براى پاداش و کیفر, لازم مى شود و در حقیقت, عالمى که آن را ((آخرت)) فرض کرده بودیم ((دنیاى)) دیگرى به حساب مىآید و عالم آخرت حقیقى, همان عالم آخرین و نهائى خواهد بود که دیگر جاى تکلیف و آزمایش و زمینه آن ـ یعنى تضاد و تزاحم خواسته ها ـ نباشد.۱

و از همین جا یکى از مهمترین فرقها بین عالم دنیا و عالم آخرت, روشن مى شود. یعنى عالم دنیا عالمى است که زمینه انتخاب و گزینش و آزمایش دارد, و عالم آخرت عالمى است که تنها سراى تحقق پاداشها و کیفرها و نتایج ابدى اعمال نیک و بدى است که در دنیا انجام گرفته است. ((و ان الیوم عمل ولا حساب و غداً حساب ولا عمل)).

 تفاوتهای دنیا و آخرت

با فرارسیدن قیامت، که زندگی دنیا به پایان می‌رسد بشر در جهانی دیگر که جهان آخرت مشهور می‌باشد نوع دیگری از زندگی را تجربه می‌کند که این زندگی بر خلاف زندگی دنیایی فانی و زود گذرش، ابدی است و در آن پایان و مرگ امکان ندارد. اما سوال اینجاست که آیا زندگی دوباره بشر در عالم آخرت عین همین زندگی وی در همین دنیاست یا نه تفاوت دارد و اگر زندگی آخرتش با زندگی دنیویش متفاوت است، این تفاوتها تا چه حد است. البته لازم به یادآوری است که وجود تفاوت بین دنیا و آخرت به معنی جدایی کامل این دو نوع زندگی از هم نیست بلکه در جهان بینی اسلامی رابطه عمیقی بین این دو نوع زندگی وجود دارد در واقع جهان آخرت صورت تکامل یافته این دنیا می‌باشد و تفاوتهای آن دو در حد تفاوت مرتبه ناقص با مرتبه کامل یک موجود است مانند تفاوت یک میوه نارسیده با همان میوه رسیده، فلذا می‌بینیم که گویند دنیا مزرعه آخرت است یعنی جهان طبیعت در مسیر تکاملی خود به سوی هدف نهایی خودش، سرانجام به مرحله نهایی کمال خویش می‌رسد و چون در این مرحله به کمال رسیده تمام قید و بندهای محدود دنیا را پشت سرگذاشته و حقیقت و باطن هستی آشکار می‌گردد.

در اینجا نگاهی گذرا به تفاوتهای دنیا خواهیم داشت تا تصویر درستی از زندگی آخرت را بدست آوریم که به ترتیب زیر است:

عمر دنیا هرچند هم طولانی باشد خلاصه با ظهور قیامت به پایان خود خواهد رسید در حالی که عمر آخرت، ابدی است و به خواست الهی هیچ گاه پایان نمی‌یابد، در آیات مختلفی به این حقیقت اشاره گردیده است از جمله در سوره اعلی آیات ۱۶ و ۱۷ چنین می‌خوانیم که “لیکن زندگی دنیا را بر می‌گزینند با آنکه آخرت نیکوتر و پایدارتر است”. و در سوره نساء آیه ۷۷ بیان شده که برخورداری از دنیا اندک می‌باشد و برای کسی که تقوا پیشه کرده آخرت بهتر است.

زندگی دنیا به عنوان مقدمه‌ای برای زندگی آخرت است در واقع ارزش دنیا تا این حد است که به عنوان یک راهی، ما را به آخرت می‌رساند و هدف از زندگی موقت این دنیا، آمادگی یافتن انسان در آن دنیا برای درک رحمت و نعمت الهی یا عذاب می‌باشد چنانکه در آیه ۷۷ سوره نساء آمده برخورداری از دنیا اندک است و برای تقوا پیشگان آخرت بهتر است. براین اساس است که کسی که زندگی این دنیا را هدف خود قرار داده بسیار زیان کرده است.

به تجربه برای همه ماها ثابت شده است که در زندگیمان همواره لذت و رنج، شادی و درد با هم آمیخته است مثلا لذت خوردن غذای دلخواه، رنج تهیه آن را به همراه دارد، و لذت مادر شدن رنج مشکلات نه ماه بارداری را به همراه دارد اما در جهان آخرت چنین آمیختگی وجود ندارد در آنجا گروهی از بهشتیان از لذت نعمت خالص برخوردارند تا حدیکه کوچکترین رنجی بر آنها متصور نیست و در مقابل گرهی دیگر جز عذاب چیزی دیگری ندارند.

اینکه اساسا نظامی که بر جهان آخرت حاکم است با نظامی که بر این دنیا حاکم است تفاوت دارد چرا که دنیا محل تحول و تغییر است، در آن مرگ و حیات با هم وجود دارد اما جهان آخرت به کلی حیات است و زندگی، آخرت سرشار از شعور است و آگاهی برخلاف این دنیا. در واقع طبق آیات قرآنی زندگی حقیقی همان سرای آخرت می‌باشد. “سوره عنکبوت آیه ۶۴”

که رابطه بین مجازات‌های اخروی و گناهان انسان در دنیا، رابطه‌ای قراردادی ـ از نوع قوانین موضوعه بشری برای مجازات مجرمان ـ نیست، بلکه رابطه‌ای ذاتی و علی و معلولی است. به عبارت دیگر مجازات‌های اخروی، نتیجه طبیعی و ذاتی گناهان ما در دنیا هستند. سپس مثالی می‌زنند و می‌گویند در همین دنیا نیز ممکن است شخصی یک یا دو بار مشروبات الکلی بنوشد و همین باعث ابتلای او به بیماری‌هایی شود که سالیان درازی او را عذاب دهد. چنین شخصی حق اعتراض ندارد. زیرا نتیجه طبیعی خطای او تحمل چنین عذابی است.(اما با توجه به اینکه عمر آدمی در این دنیا محدود به چندین سال است امادر آخرت بنا به تعالیم اسلام دوستان عزیز هر سال آن برابر است با ۱۰۰۰ سال در این دنیا که در این صورت عذاب جاودانه برابر با میلیارها سال خواهد بود ) عذاب‌های آخرتی نیز همینطور است و هیچ آیین‌نامه‌ای نوشته نشده که در آن به عنوان مثال به ازای هر دروغ، فلان مقدار مجازات در جهنم منظور شده باشد، بلکه جنبه باطنی اعمال گناهکارانه انسانها در آنجا به صورت عذاب‌های دردناک اخروی ظاهر شده و تجسم عینی می‌یاب

خدا به سبب مرگ، روح را از بدن افراد بشر جدا می سازد و در روز رستاخیز مردگان را زنده از قبرها خارج می کند و آنچه در قلبها و سینه های ایشان بوده است آشکار می سازد. و هر انسنی که مکلف بوده باشد، تمام اعمال نیک و بد خود را حاضر می بیند و با کارهای بزرگ و کوچک خویش روبرو می­شود و مشاهده می کند که در کتابی ثبت و نوشته شده اند که « لَا یُغَادِرُ صَغِیرَهً وَلَا کَبِیرَهً إِلَّا أَحْصَاهَا »[۱] و هر کس اندازه ی کارهای نیک و بدش را به وسیله ی معیار دقیقی که آن را میزان می گویند، می­فهمد و میزان اعمال مانند ترازوی سنجش جسمهای سنگین نیست و همچنانکه اصطرلاب که میزان برای تعیین اوقات است و خط کش که برای اندازه گیری میزان سطرهاست و علم عروض که میزان شعرهاست، با ترازوی معمولی فرق دارند، میزان اعمال نیز غیر از ترازوی اجسام است و به وسیله ی آن به حساب کردارها و گفتارهای بندگان و آنچه به باطن و قلبشان خطور کرده است و اعتقادها و نیتهایی که داشته اند اعم از ظاهری و باطنی، نهان و آشکارا، رسیدگی می­شود؛ درباره بعضی سختگیری و نسبت به جمعی بر حسب استحقاق سهل انگاری به عمل می آید و گروهی بی حساب به بهشت می روند و همچنین صراط که پلی است تیزتر از شمشیر و باریک تر از موی و در بین منازل اهل سعادت و محل­های بدکاران کشیده شده است، در راه افراد بشر وجود دارد و کسانی که در دنیا به راه راست که موازی صراط و در باریکی و تیزی با آن یکسان است، رفته باشند سبک و آسان از آن می گذرند و برای افرادی که در دنیا از صراط مستقیم منحرف شده باشند و در آن روز مشمول عفو کرم خدا واقع نشوند، لغزشگاه خطرناکی می­باشد.

در روز آخرت از بندگان، سؤال و بازجویی می­شود و خداوند هر کس را که بخواهد مورد بازخواست قرار می­دهد، از پیغمبران سؤال می­کند که رسالت را تبلیغ کرده اند یا خیر، از کفار بازخواست می­شود که چرا دعوت پیغمبران را نپذیرفتند و ایشان را تکذیب کردند، از کسانی که در دین، بدعت ایجاد کرده اند، می­پرسند که به چه دلیل از پیغمبران پیروی نکرده اند و از راه و روش ایشان منحرف شده اند؟ از مسلمانان صادق در مورد صدق و از منافقان درباره نفاقشان، بازپرسی به عمل می آید.

پس از طی این مراحل، نیکوکاران و سعادتمندان به سوی خدای مهربان و بهشت جاودان می روند و گناهکاران را به دوزخ می برند و دوزخیانی که اهل توحید بوده اند و به اندازه ی یک ذره ایمان در قلبشان وجود داشته است، پس از چشیدن انتقام گناهان، از دوزخ خارج می­شوند.

افرادی که اهل سعادت باشند برای همیشه در بهشت و نعمت جاودان باقی می مانند و بالاتر از تمام نعمت­ها از نظر به جمال ذات خدا بهره مند می­شوند و اهل شقاوت در دوزخ و زیر انواع شکنجه ها قرار می­گیرند و از نظر به سوی پروردگار صاحب جلال و عظمت دور و محرومند.

دنیا مزرعه آخرت است

نخستین مطلبى که در اینجا بیاد مورد تاکید, قرار گیرد این است که سعادت و شقاوت آخرت, تابع رفتارهاى انسان در دنیاست و چنان نیست که براى به دست آوردن نعمتهاى اخروى بتوان در همان عالم, تلاش کرد و کسانى که داراى نیروى بدنى یا فکرى بیشترى باشند بتوانند از نعمتهاى ببیشترى بهره مند شوند و یا کسانى بتواننند با حیله و نیرنگ, از دستاوردهاى دیگران, سو استفاده کنند چنان که بعضى از نادانان چنین تصورى داشته اند و عالم آخرت را کاملاً مستقل از دنیا مى پنداشته اند.

قرآن کریم از قول بعضى از کافران نقل مى فرماید:

و ما اظن الساعه قائمه ولئن رددت الى ربى لاجدان خیراً منها منقلبا.(شخص دنیا طلب گفت:) گمان نمى کنم که رستاخیر بپا شود و اگر (بپا شد و) به سوى پروردگارم بازگردانده شدم نیک فرجامتر از نعمتهاى دنیا را در آنجا خواهم یافت.

و در جاى دیگر مى فرماید:

و ما اظن الساعه قائمه و لئن رجعت الى ربى ان لى عنده للحسنى

گمان نمى کنم که رستاخیز بپا شود و اگر (بپا شد و) به سوى پروردگار باز گردانده شدم نزد او بهترین (نعمتها) را خواهم داشت .

چنین کسانى یا گمان مى کرده اند که در عالم آخرت هم مى توانند با تلاش خودشان نعمتهاى فراوانى را بدست آوردند, و یا گمان مى کرده اند که بهره مندى ایشان در دنیا نشانه لطف خاص الهى به آنان است پس در آخرت هم مشمول چنین الطافى خواهند بود!

به هر حال, اگر کسى به وجود عالم آخرت به عنوان عالمى کاملاً مستقل ازدنیا باور داشته باشد و اعمال نیک و بدى که در اینجا انجام مى دهد را موئثر در نعمتهاى و عذابهاى آن عالم نداند به معادى که یکى از اصول اعتقادى ادیان آسمانى مى باشد ایمان نیاورده است زیرا قوام این اصل, به پاداش و کیفر اعمال دنیوى است و به همین جهت, عالم دنیا بازار و تجارتخانه یا مزرعه آخرت, نامیده شود که در این جا باید به تلاش و کشت و کار پرداخت و درآمد و محصول پایدارش را باید در آنجا دریافت کرد. ۳ و مقتضاى براهین معاد بیانات قرآنى نیز همین است و نیازى به توضیح ندارد.

اجـمـالا سـه فـرق اسـاسى بین دنیا و آخرت وجود دارد

 الف : فناپذیرى دنیا و ابدیت آخرت , ب : تـفـکـیـک نعمت از عذاب در آخرت ولى اختلاط آن دو در دنیا , ج : اصالت آخرت و مقدمه و ابزار بودن دنیا . تفصیل فرقهاى سه گانه نخستین اختلاف بارز بین دنیا و آخرت , محدودیت عمر دنیا و جاودانگى آخـرت اسـت ,عـمـر هر انسانى در این جهان سرآمدى دارد که دیر یا زود فرا مى رسد و حتى اگر کسى صدها و هزاران سال هم در دنیا زندگى کند , سرانجام با دگرگونى نهائى جهان طبیعت و هـنـگـام نفخ صور اول پایان خواهد یافت , و قریب هشتاد آیه قرآن دلالت برابدیت و جاودانگى جـهـان آخـرت دارد , و روشـن اسـت کـه مـتناهى و محدود هر قدر هم طولانى باشد , نسبتى با نـامـتـنـاهى نخواهد داشت و اصلا قابل مقایسه نیست .پس عالم آخرت از نظر بقاء و دوام , برترى عظیمى بر دنیا دارد و این مطلبى است که در آیات متعددى با تعبیر ابقى بودن آخرت و قلیل بودن دنیا خاطرنشان شده است . ( کـهـف / ۴۶ ) , ( مـریم / ۷۶ ) ,( طه / ۷۳ ) , ( طه / ۱۳۲ ) , ( اعلى / ۱۷ ) , ( آل عمران / ۱۹۶ ) , ( نساء /۷۷ ) , ( توبه / ۳۸ ) , ( یونس / ۲۴ ) , ( نحل / ۹۶ ) . دومین تفاوت اساسى بین زندگى دنیا و زندگى آخرت این است که خوشیهاى دنیا آمیخته با رنج و زحـمـت است و چنان نیست که دسته اى از مردم همیشه و از هر جهت متنعم وشاد و آسوده , و دسـته دیگر همواره معذب و غمگین و ناراحت باشند , بلکه همه مردم کمابیش از لذتها و شادیها و آسایشهایى برخوردارند و نیز رنجها و نگرانیهایى دارند , ولى جهان آخرت داراى دو بخش مجزى ( بـهـشت و دوزخ ) است و در یک بخش اثرى از عذاب و رنج و ترس و اندوه نیست و در بخش دیگر جز آتش و درد و حسرت و اندوه یافت نمى شود و طبعا لذتها و رنجهاى اخروى به مراتب شدیدتر از لذتها و رنجهاى دنیوى خواهد بود . ( آل عمران / ۱۳ ) , ( یوسف / ۱۰۹ ) , ( طه / ۱۲۷ ) , ( رعد /۳۴ ) . سومین فرق مهم دیگر بین دنیا و آخرت این است که زندگى دنیا مقدمه آخرت , ووسیله اى براى کسب سعادت ابدى است . و زندگى آخرت زندگى نهائى و اصیل مى باشد وهر چند زندگى دنیا و نعمتهاى مادى و معنوى آن مـطـلـوب آدمـى اسـت , ولـى با توجه به اینکه همه آنها ابزار آزمایش و وسیله تکامل حقیقى و تـحصیل سعادت ابدى است ,اصالتى نخواهد داشت و ارزش واقعى آنها وابسته به توشه اى است که شخص براى زندگى ابدیش برمى دارد . از ایـن رو , اگـر کسى زندگى اخروى را فراموش کند و چشم خود را به زرق و برق دنیابدوزد و لـذایـذ آن را هـدف نهائى اش قرار دهد , ارزش واقعى آن را نشناخته و براى آن ارزش پندارى قائل شـده اسـت , زیرا وسیله را به جاى هدف گرفته است و چنین کارى جز بازى و سرگرمى و فریب خوردگى نخواهد بود لذا قرآن زندگى دنیا را بازى وسرگرمى و ابزار فریب , نامیده و زندگى آخرت را زندگى حقیقى دانسته است . ( قصص / ۷۷ ) , ( آل عمران / ۱۸۵ ) , ( عنکبوت / ۶۴ ) , ( فجر / ۲۴ ) .

ویژگیهاى عالم آخرت از دیدگاه عقل

(مصباح یزدى, آموزش عقاید, ج ۳ ص ۷۳ ـ ۷۱)

از تامل در براهین ضرورت معاد, مى توان ویژگیهایى را براى جهان آخرت به دست آورد که مهمترین آنها از این قرار است:

نخستین ویژگى عالم آخرت که بخصوص از برهان حکمت به دست مىآید این است که باید ابدى و جاودانى باشد زیرا در آن برهان, بر امکان حیات ابدى و میل فطرى انسان به چنین حیاتى تاکید گردید و تحقق آن, مقتضاى حکمت الهى دانسته شد.

ویژگى دیگرى که از برهان حکمت و عدالت به دست مىآید و در ذیل برهان حکمت, اشاره شد این است که باید نظام عالم آخرت به گونه اى باشد که نعمت و رحمت خالص و بدون شائبه رنج و زحمت در آن تحقق یابد تا کسانى که به اوج کمال انسانى رسیده اند و هیچ گونه آلودگى به گناه و انحرافى پیدا نکرده اند از چنین سعادتى برخوردار شوند بر خلاف نظام دنیا که چنین سعادت مطلقى را ممکن نمى سازد بلکه سعادتهاى دنیا, نسبى و مشوب به سختیها و رنجهاست.

ویژگى سوم این است که باید جهان آخرت, دست کم داراى دو بخش مجزا براى رحمت و عذاب باشد تا نیکوکاران و تبهکاران از یکدیگر تفکیک شوند و هر کدام به نتیجه اعمال خودشان برسند و این دو بخش, همان است که در لسان شرع به نام بهشت و دوزخ نامیده مى شود.

ویژگى چهارم که بخصوص از برهان عدالت به دست مىآید این است که جهان آخرت باید از چنان وسعتى برخوردار باشد که گنجایش پاداش و کیفر همه انسانها را با هرگونه عمل نیک و بدى داشته باشد و مثلاً اگر کسى میلیونها انسان را بنا حق به قتل رسانیده است امکان کیفر او در آن جهان باشد و متقابلاً اگر کسى وسیله حیات میلیونها نفر را فراهم کرده است پاداش درخورى براى وى ممکن باشد.

ویژگى بسیار مهم دیگرى که از همین برهان عدالت به دست مىآید و در ذیل تقریر آن, اشاره شد این است که باید جهان آخرت ((دارجزا)) باشد نه ((دارتکلیف)).

توضیح آن که:

زندگى دنیا به گونه اى است که انسان, میلها و رغبتهاى متضاد و متزاحم, پیدا مى کند و همواره بر سر دوراهیهایى واقع مى شود که ناچار است یکى از آنها را انتخاب کند. و همین امر, زمینه تکلیف را فراهم مى سازد تکلیفى که تا آخرین لحظات عمرش ادامه مى یابد و حکمت و عدالت الهى اقتضا دارد که عمل کنندگان به تکالیف, به پاداش شایسته; و سرپیچى کنندگان به کیفر درخورى برسند.

اکنون اگر فرض کنیم که همین زمینه هاى تکلیف و مجال گزینش راه, در عالم آخرت هم فراهم باشد مقتضاى رحمت وجود و فیاضیت الهى آن است که مانع انجام تکلیف و انتخاب راه نشود. و بدین ترتیب, عالم دیگرى براى پاداش و کیفر, لازم مى شود و در حقیقت, عالمى که آن را ((آخرت)) فرض کرده بودیم ((دنیاى)) دیگرى به حساب مىآید و عالم آخرت حقیقى, همان عالم آخرین و نهائى خواهد بود که دیگر جاى تکلیف و آزمایش و زمینه آن ـ یعنى تضاد و تزاحم خواسته ها ـ نباشد.

و از همین جا یکى از مهمترین فرقها بین عالم دنیا و عالم آخرت, روشن مى شود. یعنى عالم دنیا عالمى است که زمینه انتخاب و گزینش و آزمایش دارد, و عالم آخرت عالمى است که تنها سراى تحقق پاداشها و کیفرها و نتایج ابدى اعمال نیک و بدى است که در دنیا انجام گرفته است. ((و ان الیوم عمل ولا حساب و غداً حساب ولا عمل))

در آن جهان، هر انسانی تنها با نتیجه افکار و اعمال خود که در زندگی دنیوی داشته است، سر و کار دارد: انسان را جز کوشش وی، چیزی نیست (نجم /۵۳/۳۹). از تردیدها و حیرتهایی که برای تشخیص حقایق جهان هستی در دنیا گریبانگیر آدمی می‌شود، در آن جهان خبری نیست. در آنجا حقیقت ناب بر همه انسانها مکشوف است. نه «نظر» در آنجا معنا دارد و نه اختلاف نظر: تو از این رستاخیز در غفلت بودی، ما پرده را از برابر تو برگرفتیم و چشم تو امروز تیز است (ق /۵۰/۲۲). چون انسان وارد عالم آخرت می‌شود، بر او آشکار می‌گردد که در این جهان هیچ‌یک از علل و اسباب، در تأثیر استقلال نداشته‌اند و همیشه مؤثر واقعی فقط خداوند بوده است: در روز رستاخیز خدا پاداش ایشان را بی‌کاستی خواهد داد و ایشان خواهند دانست که تنها حق آشکار خدا است (نور /۲۴/۲۵). آنچه در عالم آخرت به انسان می‌رسد، یا «نعمت» است یا «عذاب». نعمتها و عذابهای اخروی از نظر ایجاد لذت و درد برای آدمی با نعمتها و عذابهای دنیا قابل مقایسه نیست و کمیت و کیفیت آنها به حدود شناخته شده در این جهان محدود نیست: در آنجا (در بهشت) است آنچه جانها آرزو کند و چشمها را خوش آید و شما در آن جاودانان خواهید بود (زخرف /۴۳/۷۱)؛ کسی که روی بگرداند و کافر شود، خدا او را به بزرگترین عذابها معذب خواهد ساخت (غاشیه /۸۸/۲۳ـ۲۴). در قرآن مجید «بهشتها» که به پهنای آسمانها و زمین است و «خشنودی خدا» که از بهشتها بسی بزرگتر است، دو مظهر اساسی نعمتهای اخروی معرفی شده است: خدا وعده داده است به مردان و زنان مؤمن، بهشتهایی را که از زیر درختان آنها جویها روان است و اینان در آن جاودانند و جایگاههای نیکو در بهشتهای پاینده، و خشنودی خدا بزرگتر است و این، رستگاری بزرگ است (توبه /۹/۷۲). آتش جهنم و «محجوبیت از خداوند» دو مظهر اساسی عذاب اخروی به شمار آمده است: چنین نیست (که کافران می‌پندارند)، ایشان در آن روز از رحمت خداوند خویش باز محجوبند. آنگاه ایشان به دوزخ افکنده خواهند شد (مطّففین /۸۳/۱۵ـ۱۶). در عین حال همه انسانهایی که در عالم آخرت به نعمت یا عذاب می‌رسند، در درجات نعمت و یا درکات عذاب مساوی نیستند. این درجات و درکات متناسب با افکار و اعمال انسانها در این جهان، مراتب بسیار متفاوت دارد: درجات و مراتب آخرت برتر و بزرگ‌‌تر است (اسراء /۱۷/۲۱). در عالم دنیا ممکن است عواملی انسان را از رسیدن به نتایج پاره‌ای از کوششهای دنیوی باز دارد، ولی در عالم آخرت، ‌همه نتایج تمام افکار و اعمال آدمی به وی می‌رسد و هیچ عاملی از این وصول ممانعت نمی‌کند: هر کس به اندازه ذره‌ای کار نیک کندپاداشآن را خواهد دید و هر کس به اندازه ذره‌ای کار بد کند، به کیفرش خواهد رسید (زلزله /۹۹/۷ـ ۸). در عین حال، در عالم آخرت مغفرت و رحمت الهی، بسیاری از آدمیان را که شایسته این مغفرت و رحمت باشند، از عذاب اخروی نجات خواهد داد: در آخرت (برای کافران) عذاب سخت و (برای مؤمنان) آمرزش و خشنودی خداوند خواهد بود (حدید /۵۷/۲۰).

کارهای نیک آدمی در دنیا چون «بذر» است و در عالم آخرت، نتایج آن چون کشت (حَرْث) بیرون خواهد آمد و به صاحب عمل خواهد رسید. آنان که همه تلاش خود را فقط برای رسیدن به بهره‌های دنیا به کار برند، در آخرت هیچ بهره‌ای ندارند: هر کس بهره آخرت را بخواهد، بر بهره او خواهیم افزود و هر کس کشت دنیا را بخواهد او را از آن نصیبی خواهیم داد و او را در آخرت نصیبی نخواهد بود (شوروی /۴۲/۲۰). از نظر قرآن، عالم آخرت محدود به انسان نیست و همه موجودات در آخرت در پیشگاه خدا محشور خواهند شد. همه آنها که در آسمانها و زمینند، به حال بندگی به پیشگاه خدا خواهند آمد (مریم /۱۹/۹۳). از قرآن مجید چنین برمی‌آید که ایمان به عالم آخرت یکی از ارکان اساسی دعوت همه پیامبران بوده است، چه انبیای عرب مانند هود پیامبرِ قوم عاد، صالح پیامبر قوم نمود و چه پیامبران اقوام دیگر مانند نوح، ابراهیم، موسی و عیسی. آن دسته از آیات قرآن، که به وحدت اصول دعوت پیامبران دلالت می‌کند گواه این مطلب است.

مفسران، متکلمان، فلاسفه و عرفای عالم اسلام درباره تفصیلات عالم آخرت آراء و عقاید مشروحی ابراز داشته‌اند که در مقاله «معاد» بررسی خواهد شد.

سخن پایانی:

 پایان سخن، حکمت شیرین از امیرالمومنین علی (ع) که می فرمایند:

« ای مردم! از خدایی بترسید که اگر سخنی گویید می شنود، و اگر پنهان دارید می داند؛ و برای مرگی آماده باشید، که اگر از آن فرار کنید شما را می یابد، و اگر بر جای خود بمانید شما را می گیرد، و اگر فراموشش کنید شما را از یاد نبرد.»

 نتیجه گیری

از مجموع آنچه گفته شد چنین بر می‌آید که مسأله حیات پس از مرگ از جمله دغدغه های اصیل و دیرین بشری و از اجزا و عناصر مهم و مشترک نظام اعتقادی بسیاری از ادیان است و اکثر آنها بقای روح پس از مرگ را پذیرفته اند، با این تفاوت که ادیانی چون آیین هندو و بودا معتقد به بقای روح در این جهان، آن هم در کالبد های گوناگون‌اند و به جهان آخرت باور ندارند، ولی آیین زرتشت، یهودیت، مسیحیت و اسلام بر این باورند که در ورای این عالم، عالمی وجود دارد که روح پس از جدایی از تن در آن سکنی خواهد گزید.

گفتنی است که آخرت شناسی در کتاب مقدّس یهودیان بسیار ضعیف است و فقط در کتاب تلمود اشاراتی به آن شده است. در مقابل، دین مسیحیت به مسأله آخرت زیاد تأکید کرده، ولی چندان به جزئیات مسأله نپرداخته است. در این میان، آیین زرتشت و دین اسلام با جزئیات بیشتری به این دغدغه اصیل بشری پرداخته اند. با وجود این، آخرت شناسی دین اسلام در قیاس با سایر ادیان، روشن، ساده و شفّاف است.

منابع مآخذ:

 ابن حنبل، احمد بن محمد، مسند، دارالفکر، بیروت، راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات القرآن، ذیل آخر؛ نهج‌البلاغه، به کوشش محمد عبده، مصر، مطبعه الاستقامه.

محمد مجتهد شبستری

طباطبایی ، محمد حسین ؛  المیزان فی تفسیر القرآن ،ترجمه : محمدباقرموسوی همدانی، قم ، دفترانتشارات اسلامی ، پنجم ،۱۳۷۴ه ش ، ج‏۱۵، ص: ۶

[۲]  . طبرسی ، فضل ؛ مجمع البیان،بیروت ، دارالمعرفه ،  اول ،۱۴۰۶ ه ق ، ج ۷، ص ۹۹

[۳]  . المیزان فی تفسیرالقرآن ، پیشین ،  ج‏۱۶،ص    ۴۷۰

جهت جستجو سریع موضوع مقاله ، پرسشنامه ، پاورپوینت و گزارش کارآموزی می توانید از قسمت بالا سمت راست جستجو پیشرفته اقدام نمایید.

همچنین جهت سفارش تایپ ، تبدیل فایل پی دی اف (Pdf) به ورد (Word) ، ساخت پاورپوینت ، ویرایش پایان نامه و مقاله با ما در تماس باشید.