معماری و شهرسازی سنتی ایران؛ نقطه اوج بهره‌گیری مؤثر و بهینه از انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر

چکیده:

توجه و بازگشت به زمان‌هایی که هنوز استفاده از انرژی‌های فسیلی و تجدیدناپذیر متداول نشده بود، می‌تواند راهگشای دستیابی به راه حل‌های بسیار ارزشمندی برای استفاده مؤثر از انرژی‌های پاک در اختیارمان قرار دهد.

دقت در این امر که اولاً در آن زمان کلیه مراحل طراحی بنا همزمان بوده است، یکی از ظرایف و رمزهای موفقیت در یکپارچگی بناست، ثانیاً پروسه آموزش سازندگان و مهندسان متفاوت از امروز بوده است. ضمن اینکه زمان یادگیری بسیار طولانی‌تر بوده و شیوه یادگیری نیز به صورت عملی و تجربی در کارگاه‌ها انجام می‌پذیرفت. آموزش مستمر و مداوم بود و این استمرار و تداوم، باعث یکپارچگی در روند تجربیات معماری هر منطقه و بوم می‌شد. بدین لحاظ با مرور راهکارهای اندیشیده شده توسط پیشینیان می توان شیوه‌های استفاده بهینه و مؤثر از انرژی‌های پاک را آموخت که تنها راه حل حفظ محیط زیست در عصر حاضر است.

این مقاله بر آن است به برخی از بوم‌های ایران مانند گرم و خشک، گرم و مرطوب و سرد بپردازد و راه حل‌های معماری اندیشیده شده در آنها را از لحاظ تطابق آب و هوایی و حل مسئله انرژی تشریح کند.

واژه‌های کلیدی:

انرژی‌های پاک، محیط زیست، معماری سنتی، اقلیم.

۱-    مقدمه

از متأخرترین مباحث مطرح در معماری، پایداری و طراحی مطابق با محیط است. پایداری محیطی حاصل نمی‌آید، مگر با هدایت فعالیت‌های بشری به گونه‌ای که منابع طبیعی برای آیندگان حفظ شود. پایداری محیطی بیشتر بر کاهش اتلاف انرژی در محیط، کاهش تولید عوامل مضر برای سلامت انسان و استفاده از منابع تجدیدپذیر تأکید دارد. در عین حال پایداری در زمینه معماری باید به سمت تدوین ضوابطی پیش رود که بر مصرف حداقل انرژی، استفاده از مصالح تجدیدپذیر، حفظ و تجدید انرژی بدون تولید آلودگی تأکید کند.

به رغم مطرح شدن مباحث پایداری در دنیای متأخر، عملاً تمامی این اصول توسط پیشینیان ما به کار گرفته می‌شد. معماران پیشین ناگریز از تکیه بر منابع طبیعی و انرژی‌های پاک بوده‌اند که پایان‌ناپذیرند. این بهره‌گیری از طبیعت در سطوح مختلف ارتفاعی و از منابع گوناگون بوده است. در سطوح بالایی بنا، بادگیر را به کار می‌گرفتند تا از جریان هوا و باد و مکش ناشی از قوانین طبیعت بهره جویند. در طراحی سطوح همکف ابنیه، حیاط‌های مرکزی تبلور حداکثر بهره‌گیری از آب و خاک و گیاه همراه با سایه‌اندازی جداره‌هاست. در سطوح زیر همکف نیز به کارگیری فضاهایی همچون سرداب‌ها و شودان‌ها با بهره بردن از ظرفیت بالای حرارتی خاک و گاهاً حضور آب در آنها، فضایی مطبوع و دلنشین را در اقلیم‌هایی با گرمای طاقت‌فرسا موجب می‌شدند. ولی مرور زمان و استفاده نامناسب از پیشرفت‌های تکنولوژیک، منجر به فراموشی آن تکنیک‌ها و کاربرد نامحدود از انرژی‌های فسیلی تجدیدناپذیر شد.

یکی از سمبل‌های معماری پایدار، معماری سنتی ایرانی است که به موضوع‌های اکولوژیکی و کارایی انرژی، هم به لحاظ پایین بودن قیمت اولیه و هم به لحاظ پایین بودن قیمت جاری و کارکردی بنا، پاسخگو بوده است. این مقاله بر آن است تا چگونگی تطابق آب و هوایی و پاسخگویی محیطی ابنیه سنتی ایرانی را تشریح کند.